Галина Балакина: Тываның социал-экономиктиг туружунда эки чүүлдер бар-дыр

 Галина Балакина, экономика эртемнериниң доктору, Россияның Эртемнер академиязының Сибирь салбырының Тываның бойдус курлавырларын комплекстиг шиңгээдир институдунуң кол эртем ажылдакчызы, 2004-2007 чылдарда ТР-ниң экономиктиг хөгжүлде сайыды: 

 - Сөөлгү чылдарда Тываның социал-экономиктиг байдалында эки чүүлдер бар. Аңаа полиметалл руда комбинадының «Лунсин» бүдүрүлгезин ажытканын, алдын тывыжын көвүдеткенин, көдээ ажыл-агыйында малдың баш санының өскенин хамаарыштырып болур. Тываның эрге-чагыргазы регионда энергияның чедишпес чоруун, транспорт харылзаазының чидиг айтырыгларын федералдыг деңнелде элээн негелделиг тургузуп турар. Ол айтырыгларның шиитпири Тывада социал-экономиктиг байдалды улам экижидеринге кол өзек болур ужурлуг.

  Ооң мурнунда чылдарга деңнээрге, биче болгаш ортумак бизнестиң сайзыралында бурунгаарлаашкын бар. «Бир суур – бир бүдүрүлге» губернатор төлевилели, көдээ ажыл-агыйында тус черниң бизнезин деткиириниң янзы-бүрү арга-хевирлери, муң малдыг малчыннарга тускай сорулгалыг дотация акшазын аңгылааны, сайгарлыкчыларга үш чылда үндүрүг дыштанылгазын кииргени регионнуң экономиказынга эки салдарны чедирип турар. 

 Ындыг болзажок республиканың бюджединде бодунуң орулгаларын көвүдедиринге ол чедишпес. Сайгарлыкчыларның бүдүрген продукциязының хемчээли, тургускан ажылчын олуттарның саны, өске территорияларга деңнээрге амдыызында чыдып каап турарын, анализ көргүскен. Сайгарлыкчы чорукту шилип алыр күзелдиг кижилер ам-даа барын социологтуг шинчилелдер бадыткаан. 

  Республиканың эрге-чагыргазының ажыл угланыышкынын ам-даа сайзырадырынга, биче болгаш ортумак бизнести хөгжүдеринге байдалдары тургузуп, ону деткиириниң аргаларын ам-даа калбартыр херек дээрзин, ол бүгү айтып турар.

  Бюджетче орулга киирип болур бир угланыышкын – туризм хөгжүлдези. Ол планда Даг-Алтайдан чыдып каап турар бис. Бөгүнде ыяк бодаттынган турисчи инфраструктураны, бедик деңнелде хандырылгалыг турисчи баазаны тудуп, Тываның дугайында шагда-ла билдингир арыны, ылгавырлыг демдээ болу берген – экзотикага, кайгамчык бойдус чурумалынга, этно-туризмге ынактарны республикаже элзедири-биле солун турисчи маршруттарны хевирлээри чугула деп бодаар мен. 

  Дотациялыг регион бүрүзүнге, бистиң республика-биле кады чуртта ооң саны 73, ол байдалдан үнеринге боттарының оруу турар ужурлуг. Тывага эң-не эптиг арга – тускайлаттынган экономиктиг зонаны, мурнады хөгжүдер территорияны тургузуп алыры деп бодаар мен. Аңаа эң баштай, ындыг зонаны тургузар дугайында айтырыгны дөзевилеп ажылдаар, инвестиция программазынче төлевилелди киириштирер херек. Шыңгыы болгаш хөй күш негеттинер белеткел ажылы-дыр, ындыг болзажок ооң боттаныышкыны-биле ол онза зонадан хөй бериишкинни алыр. Чүге дээрге республикаже салган акша-хөреңгизинге сонуургалдыг инвесторларга тодаргай чиигелделерни ол бээр болгай. 

 Бүгү делегейде террриторияларны мурнады хөгжүдерин шенээн, ол үре-түңнелдиг экономиктиг арга болур. Россияда ол талазы-биле чогуур нормативтиг-эрге-хоойлу баазазын белеткээш, хүлээп алган.