Хамаатыларның хоойлужудулга эгелээшкиннериниң дугайында

Күрүне тургузуунуң демократтыг эгелериниң сайзыралының үндезини болза, чоннуң эрге-чагыргазының үзел-бодалын быжыглаары болур, ону Россия Федерациязының Конституциязының 3 чүүлүнде эрге-чагырганың кара чаңгыс үндезини болза, ооң хөй националдыг чону деп айыткан.
   Чоннуң эрге-чагыргазының принциви чүгле хамаатыларның эрге-чагырга органнарын хевирлеп тургузарынга киржири эвес, эрге-хоойлу башкарылгазынга ниитилелдиң негелдезин илередир, чоннуң бөлүүнүң эрге-ажыктарын барымдаалаар болгаш ооң эрге-хоойлу талазы-биле идепкейлиг чоруунга деткиирин көргүзер эрге-хоойлуну ажылдап кылыр эгелээшкиннерин күүседириниң аргазы-биле эрге-чагырганың шиитпирлерин хүлээп алыры болур. Хамаатыларның хоойлужудулга чорудулгаларынга киржилгезиниң аргаларын федералдыг деңнелге ажыглавайн турарын, ол үеде регион деңнелинге Россия Федерациязының субъектилериниң хөй кезиинде хоойлужудулга эгелээшкиннери хевирлиг сайзырап турарын кичээнгейге алыр херек. Дорт демократияның бо хевири бистиң республикавыстың күштүг болуп турар эрге-хоойлу системазында элээн долу быжыглаттынган.
     Тыва Республиканың Конституциязының 108 чүүлүнде хамаатыларның 1000 кижиден эвээш эвес бөлүү хоойлу саналдаар эргелиг болур дээрзин айыткан, тодаргайлаарга, Тыва Республиканың Конституциязынга болгаш хоойлуларынга өскерилгелер киирериниң дугайында азы чаа хоойлуну хүлээп алырының дугайында саналы-биле эрге-хоойлу актыларының төлевилелдерин киирериниң аргаларының дугайында ында чугаалап турар. Хоойлу саналдаар эргениң дугайында конституция нормаларының дорт сайзыралы, тодаргайлаарга, хамаатыларның социал-эрге-хоойлу идепкейиниң хевири болур, ону 2004 чылдың июль 12-де Тыва Республиканың «Хоойлу саналдаар эргени ажыглаарының чурумунуң дугайында» №832-УХ-1 Хоойлузунда (моон ыңай—Хоойлу дээр) киирген. Ол хоойлуга дүүштүр хоойлу саналдаар эргени хоойлу төлевилелдери болгаш күштүг болуп турар хоойлужудулга актыларынга өскерилгелер киирериниң дугайында хоойлу төлевилели хевирлиг ажыглап болур.
     Хоойлуда айыттынган нормаларны барымдаалап алырга, хоойлу саналдаар эрге соңгулда эргелиг идепкейлиг хамаатыларда, тодаргайлаарга, соңгукчуларда бар. Хоойлужудулга саналын дорт азы «Интернет-телекоммуникация четкизин дамчыштыр хоойлуда киирген капсырылгада доктаадып тургускан майык езугаар ат салыышкын хуудузу хевирлиг киирип болур. «Интернет» четкизин дамчыштыр киирериниң чурумун 2013 чылдың март 15-те киирген эдилгелерге дүүштүр Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) нормативтиг эрге-хоойлу актыларын езугаар тодарадыр.
  Хоойлужудулга эгелээшкинин деткээн ат салыышкыннарын чыыры-биле 10 кижиден эвээш эвес эгелекчи бөлүктү тургузар, олар бодунуң составындан бүрүн эргелиг төлээлекчини соңгуур. Ат салыышкынын чыырындан аңгыда, ол бөлүктүң кежигүннери чурттакчы чонга боттарының турар черин дыңнадыр, киирип турар хоойлу төлевилели-биле хамаатыларны таныштырар болгаш саналдааны хоойлужудулганы чугаалажыр кылдыр массалыг информация чепсектеринче болгаш «Интернет» четкизинче үндүрер эргелиг болур.
     Хоойлунуң 10 болгаш 11 чүүлдеринде ат салыышкынын чыырының дүрүмнерин, ат салган хуудустарны, эгелекчи бөлүктүң хуралының протоколун болгаш ооңкежигүннериниң даңзызын, а ол ышкаш күрүне эрге-чагыргазының хоойлужудулга органының оларны хүлээп алырының дүрүмүн, ооң иштинде саналды «Интернет» информация-телекоммуникация четкизин дамчыштыр киирген таварылгада ооң чурумун ыяап кошкаш, дужаарының дүрүмүн доктаадып тургускан. Хоойлунуң ол негелделерин күүседиринге ооң бөдүүнүнден кандыг-бир бергедээшкиннер турбас. Ооң-биле чергелештир ат салган хуудустарда кирген медээлерде шын дээрзинге чигзинчиг чүүлдер бар болза, Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламентизи) ону хынаарын организастаарының дугайында шиитпир хүлээп алыр эргелиг болур.
    Хоойлунуң 15 болгаш 16 чүүлдерин күүседип турда, чамдык бергелер тургустунуп болур. Yстүнде айыттынган документилерден аңгыда, хоойлу төлевилелиниңсөзүглели-биле кады эрге-хоойлу башкарылгазы негеттинип турар чүүлдүң дугайында тайылбыр болгаш саналдаттынып турар төлевилелдиң утказының допчулалы; төлевилелдиң тыва болгаш орус дылдарда сөзүглели; күжүн чидирген деп санаар, күжүн доктаадыр, өскерилге болгаш немелде киирер хоойлужудулга актыларының даңзызы; бир эвес хүлээп алырын саналдап турар хоойлу төлевилели материалдыг чарыгдал негеп турар болза, Тыва Республиканың Баштыңының — Чазааның Даргазының түңнели база турар. Хоойлуда айыттынган ол негелделерни күүсетпес болза, хоойлу төлевилелин ону ажылдап кылган кижиже дедир эгидер.
  Хоойлунуң үстүнде айыттынган негелделери хамаатыларның эргелерин боттандырарынга шаптыктыг болуп турар байдал бар, чүге дээрге эрге-хоойлу талазы-биле белеткелдиг болур чорукту база ол негеп турар. Ол айтырыгны шиитпирлээринге бергедээшкиннер турар болза, эрге-хоойлу талазы-биле специалистерни юридиктиг дузаны халас чедирериниң чурумунуң дугайында федералдыг хоойлуда тодаратканы аргазы-биле чалап алгаш, шиитпирлеп болур. Хоойлуну сайзыраңгайжыдарының, хамаатыларның конституция эргелерин күүседиринге шаптыктарны чайладырының талазы-биле саналдар киирери-биле хоойлужудулга эгелээшкиннери үндүрер талазы-биле чамдык кижилерниң эргезиниң дугайында дискуссиялар кылырының барымдаазы база көстүп келир.
    Эрге дугайында эртем талазы-биле ажылдап турар кижилерниң чугаалап турары-биле алырга, хоойлужудулгада бердинген эргелерни хамаатылар барык ажыглавайн турар. Ооң чылдагааны — хамаатыларда юридиктиг билиглерниң болгаш нормативтиг негелделер тургузар дуржулгазының чок болуп турары деп, чамдык авторлар санап турар. Ында маргыжар чүве чок, ынчангаш ол эргени боттандырары-биле баштайгы базымнарны кылыры албан, аңаа эрге-чагыргаларның дузазы база херек.
   Бо чүүлде хоойлужудулга саналдаар кижилерден хамааржыр чүүлдерниң чамдыызының дугайын чугааладывыс. Хоойлу төлевилелиниң ооң сөөлүндеги шимчээшкинин болгаш ооң-биле холбаштыр шиитпирлерни хүлээп алырын Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) регламентизинде доктаадып тургускан дүрүмнерин езугаар боттандырар.

Анна Абрамова, ТР-ниң Баштыңының - Чазааның Даргазының ТР-ниң Дээди Хуралында (парламентизинде) бүрүн эргелиг төлээзи