Тыва Республиканың Баштыңының Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) 2019 чылда республикада ажыл-херектерниң дугайында «2019 чыл — национал сорулгаларны чедип алырының оруунга старт» деп АЙЫТКАЛЫ

Бөгүн бистер Тыва Республиканың Конституциязының 111 чүүлүнде быжыглаттынган чугула норманы – дээди албан-дужаалдыг кижиниң республика парламентизиниң депутаттарынга чылдың-на Айыткал кылыр чурумну боттандырары-биле чаңчыл езугаар шак мындыг төлээлекчи хемчегде чыглып келдивис. 

Тываның Үндезин хоойлузу – чурттуң эрге-хоойлу делгеминиң адырылбас кезээ, ооң бүдүн-бүрүн чоруун Россия Федерациязының Конституциязы хандырып турар, ында кижини, ооң эргелерин болгаш хосталгаларын дээди үнелел деп санаан, хамааты амыр-тайбың чорукту болгаш националдар аразында чаңгыс эп-сеткилди доктаадып бадылаан. Көңгүс чоокта чаа бистер бүгү чурт-биле кады төөгүлүг юбилейни – бистиң Ада-чуртувустуң Үндезин хоойлузун бүгү-чоннуң референдумунга хүлээп алганының 25 чылдаанын демдеглеп эрттирдивис! Бо төөгүлүг хүн база бир юбилей-биле – российжи парламентаризмниң 25 чылдаан ою-биле тудуш холбашкан. Чурттуң Конституциязының идеялары хүн бүрүдеги хоойлу чогаадыр ажылының үндезини болуп турар Дээди Хуралдың депутаттарынга амгы Россияның төөгүзүнде кол юбилейлиг болуушкуннар-биле сеткилим ханызындан байыр чедирип тур мен! 

Эргим өңнүктер! Эртип бар чыдар чылдың кол политиктиг болуушкуну, чугаажок-ла, күрүнениң Баштыңын соңгааны болбайн аан. Россияның Президентизиниң мартта эрткен соңгулдалары нацияның чаңгыс эп-сеткилдиг чоруунга хөй-ниитиниң күштүг негелдезин база катап көскүзү-биле бадыткаан.

Национал лидер Владимир Владимирович Путинниң деткимчезин деңнээр чүве чок – соңгукчуларның барык 77 хуу бадылаашкыны болган. 

Чурттуң лидерин соңгуурунга чаңгыс эп-сеткилдиин, хамааты бышкан чоруун болгаш быжыг каттышкан туружун көргүскен чаңгыс чер-чурттугларымга, Тываның соңгукчуларынга четтириишкинниң сөстерин чугаалаксап тур мен. Тыва – регионнарның ортузунда соңгулдаларга келиишкинниң талазы-биле мурнуку одуругда. Бадылаашкыннарның барык 92 хуузун Владимир Владимирович Путин дээш берген. Чурт иштинде үшкү көргүзүг, ооң үнези хөлчок улуг.

Российжи чон даштыкы айыыл тургус­тунуп келгенде, каттыжып, мөөңнежир деп санап өөренип калган бис. Ол, шынап-ла, ындыг. Ада-чуртту камгалап турда, российжилерниң чаңгыс эп-сеткилиниң эң бедик чадазын болгаш бот-өргүлдезин төөгү чаңгыс эвес удаа бадыткаан. Бөгүн бистиң хамааты патриотизмивис база сырый каттыжылгавыс чүден артык херектиг, чүнүң-даа мурнунда иштики чидиг айтырыгларның шиитпирлээшкининге. Чурттуң, регион бүрүзүнүң, чурттакчылыг чер бүрүзүнүң үндезин чаартылгазынга, хамааты бүрүзүнүң чаагай чоруун бедидеринге херек. 

Чоннуң бедик бүзүрелин алгаш, Владимир Владимирович Путин 2018 чылдың май 7-де бодунуң Чарлыында 2024 чылга чедир чурттуң хөгжүлдезиниң национал сорулгаларын болгаш соругдалдарын хевирлээн. Чаа Россияның бүгү төөгүзүнүң дургузунда чурттуң хөгжүлдезиниң сорулгалары бир-ле дугаар езулуг-ла ниити-национал апарган болгаш, тодаргай параметрлерни алган. 

Чоокку чылдарда бис бүгү чурттуң масштабтарының иштинге чурттакчы чоннуң турум өзүлдезин чедип алыр, назын дуртун 80 хар чедирер, чурттакчы чоннуң ядыы-түреңги чоруун ийи катап кызырар, чылдың-на 5 сая хире өг-бүлени чурттаар оран-сава-биле хандырар ужур­луг бис. Технологтуг болгаш сан-чурагайлыг дүргедээшкинни чедип алыр, катап тургузуушкуннуг экспорт-ориентация секторун тургузар, делегейниң 5 улуг экономиказының санынче кирер ужурлуг бис. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, экономикага, инфраструктурага, технологияларга, эртемге болгаш социал адырга езулуг чаза булгаашкынны кылыр апаар бис. А кол-ла чүүл, Россияның хамаатыларының чаагай чоруун болгаш амыдыралының чаа шынарын хандырары болур. А ол дээрге, Президентиниң демдеглээни дег, «Россияның-даа база бүгү делегейниң-даа келир үезин» тодарадып турар «кандыг-даа хөөредиг чокка, төөгүлүг сорулгалар»-дыр. 

Бо улуг хемчээлдиг сорулгалар болгаш соругдалдар – кевин-херекчок бодалдар, туугай идеялар эвес, а экономиктиг болгаш социал чорудулгаларны эргелеп баштаарының талазы-биле тодаргай, баш удур санап каан хөделиишкиннер-дир. Ол дээрге чурттуң хөгжүлдезиниң планы-дыр, ынчап кээрге регион бүрүзү, кол уг-шиг – тодаргай девискээрлерде улус-чоннуң амыдыралының деңнелин болгаш шынарын бедидери деп чүүлдү билбишаан, ооң боттаныышкынга боттуң киржилгезиниң параметрлерин чиге билген турар ужурлуг. Угланыышкын бүрүзүнүң талазы-биле бис боттуң тодаргай сорулгалыг көргүзүглеривисти тодарадып алган бис. Ол тодарадылга дээрге федералдыг структуралар-биле кады бистиң чорутканывыс улуг хемчээлдиг ажылдарның түңнели-дир. 

Президентиниң Чарлыын езугаар салдынган стратегтиг сорулгаларны чедип алырынга кол механизм национал төлевилелдерниң күүселдези болган. Амгы үеде федералдыг деңнелде 12 национал төлевилел база магистральдыг инфраструктураны чаартырының болгаш калбартырының комплекстиг планы бадылаттынган. Национал төлевилелдерниң структуразының иштинде федералдыг болгаш регионалдыг төлевилелдер ылгалып турар. Федералдыг төптүң талазындан регионалдыг төлевилелдерге кады акшаландырыышкынның эң бедик деңнелин – 95 хууну хандырары көрдүнген. Биске, бедик дотациялыг регионга, бо чүүл онза чугула.

 Ниитизи-биле национал төлевилелдерни боттандырар сорулгаларга алды чылдың дургузунда 28 триллион рубльди угландырары планнаттынган. Эвээш эвес акша-хөреңги дээрзин көрүп тур силер. Ынчаарга, кады акшаландырыышкынның бедик деңнелиниң күсели-биле, ол курлавырларның кол кезии федералдыг бюджеттен кээр, а ажылдарның кол хемчээли тус-тус черлерге — регионнарга күүсеттинер ужурлуг. 

Бистиң республика 55 федералдыг төлевилелге киржилгезин шынзыдып шыдаан. Регионалдыг төлевилел бүрүзүнүң паспортун, орук карталарын хевирлээн, төлевилел офистерин тургускан. Төлевилел бүрүзү ол дээш харыылаар вице-премьерлерниң хууда харыысалгазының зоназынче кирип турар. Баш бурунгааргы сан-медээлер-биле алырга, республика 7 миллиард ажыг рубль түңге чагыгларны камгалап алган, ооң иштинде 2019 чылда – 3 миллиард рубль. 

Ниити-национал чаза булгаашкынның фарватер-оруунга чорууру – биске нарын сорулга дээрзин ажыы-биле миннир апаар бис. 2024 чылга чедир биске назын дуртун 71 харга чедир улгаттырар чүүлге, чылда 115 муң дөрбелчин метр чуртталга оран-савазын тудуп эгелээринге, сайгарлыкчыларның санын 22 муң кижи чедиреринге чаза булгаашкынны кылыры эргежок чугула. Шак ынчалдыр 33 кол параметр бүрүзүнге. Күжениишкинниг ажыл-ишчи хөөнче боттарывысты чыгаар ужурлуг бис. Биске Президентиниң чаа майгы чарлыктарының күүселдези – төрээн Тывавысты хөгжүлдениң чаа деңнелинче үндүрериниң боттуг арга-шинээ-дир. 

Күжениишкинниг ритм дээрге бистиң республикавыска ажылчын байдал-дыр дээрзин сөс кадында демдеглекседим. 2002 чылда кандыг туруштарга турганывысты сактып кээр болзувусса, ол бүгү эки билдингир болур. 

Чурттакчы чоннуң саны бо үениң дургузунда 13,2 муң кижиге өскен. Чаштарның төрүттүнер чоруу бисте бедик, ындыг чүүл күрүне деткимчезиниң хемчеглери бисте ажылдап турарын чугаалап турар. Амыдыралдың ниити дурту 10 чыл ажыгга – 53-тен 66 харга чедир - өскен. Кижилерниң өлүп-хораар чоруу барык ийи катап чавызаан. Шээр малдың саны ийи катап өскен болгаш 1,2 млн баш четкен. Чуртталга оран-савазын ажыглалга киирериниң чылда хемчээли 27 муң дөрбелчин метр турганындан 107,8 муң дөрбелчин метрге чедир өскен. Кол капиталче инвестицияларның ниити хемчээли чылда 652 млн рубль турганындан 8 млрд. 555 млн рубль четкен. Хөмүр-даш тывыжы 521 муң тонна турганындан 1 млн 400 муң тонна четкен. 2000 чылдан 2017 чылга чедир үе дургузунда федералдыг деткимче-биле 43 миллиард рубль ниити түңге капитал тудугнуң 138 объектизи туттунган. 

Бо чылдың түңнелдери-биле ук темп база кадагалаттынып арткан. Чамдык кол көргүзүглерниң талазы-биле өзүлде бүрүткеттинген. Шак ынчаар үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи 3,7 хууга өскен, ол дээрге Россияда ортумак көргүзүгден бедик. Ажыктыг казымалдар тывыжы 4,1 хууга улгаткан. Болбаазырадылга бүдүрүлгелериниң индекизи 12,2 хуу бедик болуп, элээн өзүлдени көргүскен. 

Күш-ажыл рыногунда динамика база багай эвес. Ажыл чоктарның санының кызырлыышкыны болгаш ажыл-биле хандыртынган кижилерниң санының өзүлдези демдеглеттинген. Бо чылдың ноябрь эгезинде ажыл чоктарның ниити саны эрткен чылдыынга деңнээрге, 5,7 муң кижиге азы 26 хуу кызырылган. Ниити ажыл чок чоруктуң деңнели 3,9 хуулуг пунктуга кызырылган болгаш 12,3 хуу болган. 

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Мындыг чугула чүүлче силерниң кичээнгейиңерни угландырар бодай-дыр мен. Бистиң республиканың хөгжүлдезинде эң чидиг айтырыгларның бирээзи – ажыл чок чорук – чоорту чавырлып кел чору. Бо эки талаже өскерлиишкиннерниң үндезин-таваанда экономиканың боттуг секторунуң, боттуг бүдүрүлгениң хөгжүлдези туруп турар. Улуг ажыл берикчилеринге, үлетпүр компанияларынга тудугда, көдээ ажыл-агый болбаазырадылгазында, дааранылга бүдүрүлгезинде, бистиң төрээн 55-ки мото-адыгжы бригадавыста чаа-чаа ажылчын туруштар немешкен. 

Республиканың профэвилелдер организациязы-биле күш-ажылчы эргелерни камгалаарының айтырыгларын чаңгыс эвес удаа сайгарып чугаалажып келген бис. Ажылдап турар кижилерниң дыка хөйү шалың акшазын чагаа хаптарында ап турарын, чамдык ажыл берикчилери күш-ажыл харылзааларын албан езузу-биле долдурарындан шуут-ла ойлап турарын демдеглеп турдулар. Сөөлгү ийи чылдың дургузунда оларны ажык болдурарының талазы-биле ажылды күштелдиргенивисти демдеглексээр-дир мен. Бо үениң дургузунда хөлегеден 7 муң ажыг ажылчын туруштарны үндүрдүвүс.

Белен эвес экономиктиг үелерде саарылдазын чүгле кудулатпаан эвес, а бодунуң бүдүрүлгезин калбарткан бистиң үлетпүр бүдүрүлгелеривиске, хөмүржүлеривиске, алдын тывыкчыларывыска өөрүп четтириишкинниг бис. Онза үнелиг чүүл чүл дизе, ук бүдүрүлгениң амгы үениң технологияларының, чаа дериглерниң күсели-биле калбарып турары. Шак ынчаар, «Межегей хөмүр» шахтада бо чылын казып тывар ажылдарның дүргениниң талазы-биле бүгү-российжи рекорд тургустунган. Бедик технологтуг комплексти ажыглалга кииргени-биле бистиң дагжыларывыс ажылдың үре-түңнелдииниң талазы-биле Кузбасстың арга-дуржулгалыг шахтерларын безин ажып каапкан. Бо чылын Тывага казып тыпкан хөмүрнүң хемчээли 1 млн 700 муң тонна ажар. Ол дээрге Тываның бүгү төөгүзүнде эң бедик хемчээлдер-дир.

 Сөөлгү ийи-үш чылдың дургузунда инвестиция климадын экижидериниң талазы-биле идепкейлиг ажылдап, сайгарлыкчы ниитилежилге-биле дорт чугааже үнген бис. Бо секторга ылап-ла эки хөөнден бистиң регионда турум чорук база Тываның чурттакчыларының чаагай чоруунуң деңнели хамааржыр деп билип турар бис. Кажан-кезээде бурунгаарлаашкынның үндезини сайгарлыкчы идепкей болгаш эгелекчи чорук болуп келген-не болгай.

 Бистиң кады хөделиишкиннеривистиң баштайгы түңнелдерин эрткен чылын, кажан бодувустуң рейтингивисти хары угда 23 турушка экижиткенивис соовуста, алыр аргалыг болган бис. Бөгүн безин ол айтырыг хүн айтырыындан уштунмаан. 2018 чылда Тыва база бир 16 турушка бедип, Россия Федерациязының субъектилеринде инвестиция климадының байдалының Национал рейтингизинде 46 дугаар черни ээлээн.

Бо ажылдарның түңнелдери-биле сайгарлыкчы хүрээлелде туруштарның турум чоруун кадагалап арттырар аргалыг болдувус. Сайгарлыкчыларның санын кызырарының талазы-биле ниити-российжи тренд турза-даа, 2017 чылда бис өзүлдени кылган бис. Бистиң экономика ведомствовустуң специалистери 2018 чылда сайгарлыкчыларның саны кадагалаттынып артар деп чогумчалыг прогнозту берип турарлар. Бодунуң бүдүрүлгезин кадагалап арттырып алган сайгарлыкчы өзек ооң хемчээлдерин база кадагалап арттырган. Биче болгаш ортумак бизнестиң бүдүргени продукцияның саарылгазы 2015 чылдан тура өзүп олурар. 2018 чылда прогноз-биле алырга, ол 2017 чылдан тура деңнээрге, 6 хуу өзер. Ол албан езузунуң инфляциязының деңнелинден мүн-не бедик, ындыг чүүл рыноктуң турум чоруунуң дугайында чугаалап турар. 

Биче болгаш ортумак бизнести, амы-хууда сайгарлыкчы эгелээшкинни деткиириниң талазы-биле национал төлевилелге киржилге Тываның экономиказынга тоң чугула. 2024 чылга чедир сайгарлыкчыларның бөгүнгү санын 15 муң кижиден 22 муң кижиге чедирер сорулганы мурнувуста салганывысты сагындырып каайн. Бо угланыышкынга келир чылын 398,5 млн рубльди камгалаар аргалыг болган бис. Ындыг улуг түңнүг федералдыг субсидияларны бир-ле дугаар сайгарлыкчы чорукка камгалап ап турарывыс бо-дур. Чижээлээрге, 2017 чылга деңнээрге, биче болгаш ортумак бизнестиң акшаландырыышкынының лимиди 8 катап өскен. 

Сайгарлыкчы ниитилежилгени шудургу чоруу болгаш күш-ажылга кызымаа дээш өөрүп четтирип тур мен. 

Онза өөрүнчүг чүүл чүл дизе, бо чылын Тывадан экспортерларның саны өскен. Бир эвес 2016 чылда экспорт-биле чаңгыс сайгарлыкчы холбажып турган болза, бо чылын ындыгларның саны 30. Чаңгыс чер-чурттугларын деткип турары дээш Тываның каайлы черинге четтиргенимни илереттим. Моолда бисти төлээлеп, тыва далганын, хендир үзүн болгаш косметика кылыгларын садып-саарып турар сайгарлыкчыларывыс кожа-хелбээ черде оларның продукциязының улуг хереглелдиин демдеглеп турарлар. Бо чылын Экспортту деткиир төптү ажыттывыс. Бо угланыышкынга ажыл ам-даа идепкейжиир дээрзинге идегээр-дир мен. 

Экспорт бүдүрүлгезин деткиири-биле немелде инструментарийлерни ажылдап кылыры эргежок чугула деп санап турар мен. Сөөлгү чылдарда Тываның садыг-үлетпүр палатазы идепкейлиг турушту ээлеп турар. Садыг-үлетпүр палатазының дугайында регион хоой­лузун хүлээп алырынга база аңаа бүдүрүкчү чурттуң сертификадын тыпсыр эргениң быжыглаарынга эргежок чугула байдалдар быжып келген деп санап турар мен. Ол болза сайгарлыкчыларга каайлы чорудулгаларын эртип алырының кара чаңгыс чыгыы кол чүүлү болуп турар, чүге дизе сертификатты олар чурттуң өске хоорайларынга долдуртур ужурга таваржып турганнар, сетификатты холга апкаш, ам олар бодунуң продукциязы-биле экспорттуң рыногунче үнүп болурлар. Шак ынчаар сайгарлыкчыларның оруунда турар база бир шаптараазынны ап кааптар бис. 

Республиканың экономика сайыды Елена Владимировна Каратаевага Садыг-үлетпүр палазы-биле кады хоойлунуң төлевилелин ажылдап кылырын база Дээди Хуралдың депутаттарының бадылаашкынынче киирерин дагзып тур мен. Экспорт деткимчезиниң төвүн таварыштыр сертификаттар долдурар ийиден эвээш эвес специалисти өөредип алыры эргежок чугула. Ол ажылды 2019 чылдың бирги кварталының дургузунда доозар херек. 

Хүндүлүг коллегалар! Бистер транспорттуң стратегтиг төлевилелдерин кады кылчып, оларның бурунгаар идиинге кириштивис. Оларның күүселдези бистиң бурунгаар шимчээшкинивиске оккур чүткүдүгнү хандырар ужурлуг­лар. Республиканың экономиказының хөгжүлдезинге, инвестицияларны хаара тударынга дузалаар. 

Бир эвес мооң мурнунда бис транспорт озалаажын ажып эртериниң эргежок чугулазының дугайында чугаалап турган болзувусса, ам бөгүн боттарывыска оон-даа идээргек болгаш улуг хемчээлдиг соругдалдарны салып турар бис. Тыва Сибирь регионнарынга Моолдуң, Кыдаттың болгаш Азия-Оожум океан региону чурттарның калбак рыногунче кирер чугула хаалга болур ужурлуг. 

Ооң бетинде-ле эвээш эвес үүле-херектер кылдынган турган. Бо чылын найысылалдың аэропорт комплекизин чаартырының талазы-биле бүгү-ле тудуг ажылдарын доостувус, аэоропорт ам бүгү хевирниң агаар судноларын хүлээп алыр арга-шинектиг амгы үениң дериг-херекселдерлиг ужуп-хонар шөлдүг комплекс апарган. 

Эргим коллегалар! Мен силер-биле кады Москва – Кызыл – Москва дорт рейстиң катап ужуп эгелээнинге өөрүп тур мен. Бис ону шагда-ла чедип алырын кызыдып келдивис. Бистиң оовус бүткен-даа! Янзы-бүрү категорияның хамаатылары чогумчалыг өртектер-биле бо рейсче чиигелделиг билеттерни садып ап болурлар. 

Бис бөгүн аэропортка бүгү делегей чергелиг секторну ажыдар дээш идепкейлиг ажылдап тур бис. Улан-Батор болгаш Пекин-биле агаар харылзаазын организастаар дугайында дугуржуушкун россий болгаш моол авиакомпаниялар-биле бар. Үе-шак камнап алырынга ол ажыктыг, чүнүң-даа мурнунда республиканың-даа, кожавыста Сибирь регионнарның-даа ажыл-херекчи кижилеринге. 

Бистиң кол орук судалывыс болуп, Хандагайтыга чедир Р-257 орукту федералдыг норма-чижекке чүүлдештирериниң талазы-биле ажыл идепкейлиг чоруп турар. Сактып тур боор силер, 2017 чылдың январьдан эгелеп бо орук федералдыг эрге-байдалды алган болгай. Ону ажаап-тударынга көрдүнген акша-хөреңги 10 катап көвүдээн, ону барыын кожууннарның улус-чону дораан эскерип, биле берген.

2018 чылда федералдыг автомагистральдың тыва участогун септеп-селииринге база ажаап-тударынга барык 2 миллиард рубльди үндүрүп берген. Оруктуң эң нарын кезектерин чаартырынга төлевилелдерни белеткээриниң талазы-биле улуг ажыл чоруп турар. 2019 чылда, чижээлээрге, авторуктуң чаарттынган участоктарының чырыдылгазын болгаш чаагайжыдылгазын доозар бис, Улуг-Хем кожуунда 925-ки километрге болгаш Чадаана хоорайның долгандырыглыг оруктуг белдиринге эртер-дүжер шыйыгларны база машина тургузар черлерни тургузар бис. 

2019 чылдың төнчүзүнде Кызыл хоорайның коммунал көвүрүүнүң чаартылгазы доостур. Ол дөрт шыйыглыг апаар болгаш ийи таладан кирериниң амгы үениң инфраструктуразы-биле дериттинер. Моон соңгаар көвүрүг кызыы, тар, эрткен-дүшкен машина-балгатка дыкпыш эвес апаар болгаш найысылалдың эрге-байдалынга төлептиг шинчи-шырайлыг болур. 

Көвүрүгде ажылдарның графигин бир ай ажыг мурнай берген тудугжуларга четтиргенимни илередиксээр-дир мен! Оларның шалыпкын ажыл-ижин федерелдыг чазак үнелээн. Ол дээш бистиң республиканы 50 млн рубль түңнүг бонус акша-биле шаңнаан. 2018 чылдың түңнелдери-биле чурттуң регионнарындан чүгле 14-ү ындыг шаңнал акшага төлептиг болган. 2018 чылда Ак-Довурак-Абакан трассазының Абазага чедир орук участогунуң төлевилел-дөзевилел документациязын тургузуп эгеледивис. Сагындырып каайн, эрткен чылгы айыткалда Абаза таварыштыр Хандагайтыже маршруттуң база Мөңгүн-Тайга таварыштыр Чуй трактызынче угланыышкынның кедилиин чугаалажып турган болгай бис. Бо бүгү төлевилелдер бот-боттары-биле тудуш. Бо чылын Красноярскиге болган экономиктиг шуулганга, регионнар аразының «Сибирь дугуржулгазы» ассоциацияның хуралынга оларны таныштырган бис. Ол орук төлевилелдери Сибирь регионнарынга экспорт арга-шинээн каш катап улгаттырар арганы бээр, а бистиң республика улуг азий рынокче оларның оруунга харылзаштырыкчы кезек апаар. 

Келир чылдан тура «Хандагайты-Боршоо» эрттирилга пунктузун хөй талалыг режимге ажылдадыры-биле ону чаартырын чедип алдывыс. Пунктунуң хөй талалыг режимге ажылын организастаарының дугайында шиитпирни Россияның болгаш Моолдуң дээди удуртулгазы, 10 чыл бурунгаар бүгү талалыг кады ажылдажылганың дугайында дугуржулгага ат салып тургаш, хүлээп алганын сагындырып каайн. Шиитпирни дарый боттандырар херек. Чүге дээрге ол Хандагайты-Боршоо» эрттирилге пунктузун таварыштыр бүгү-делегей транзидин көңгүс өске деңнелче көдүрүп эккээр. 

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Бистер шуптувус чоокшулап орар улуг хемчээлдиг өскерилгелерге болгаш чаа ажыттынып турар байдалдарга белен турар ужурлуг бис. Кызыгаар чоогунуң девискээрлери онза кичээнгейни негээр. Долузу-биле четчелеттинген социал инфраструктураны, ниитилелдиң айыыл чок чоруунуң бедик деңнелин. Кызыгаар чанынга ажылдап-чурттаары дээрге онза харыысалга, мобилизастыг болурунуң бедик чадазы, хоойлуларны билири-дир. Кызыгаар чанының эрге-байдалы экономиктиг курлавырлар болзун дээр болза, федералдыг, республика чергелиг, муниципалдыг – бүгү структураларның тодаргай болгаш демниг ажылы херек. «Делегей чергелиг кооперация болгаш экспорт» национал төлевилелче бистиң боттарывыстың мурнады хөгжүдер төлевилелдеривисти киирген турарын чедип алыр деп турар бо үеде демниг ажыл онза чугула. Федералдыг структуралардан оларның сонуургалдыг чоруун болгаш төлевилелдерни эрттирип алырынга болгаш боттандырарынга дузазын манап турар бис. А сонуургалдыг муниципалитет бүрүзү ол төлевилелдерде бодунга херек чүүлдү тып, бодунуң чурттакчыларынга болур-чогуур ажыктыын хөйү-биле алыры чугула. 

Декабрьның 11-де Россияның Экономиктиг хөгжүлде яамызы «2030 чылга чедир Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң стратегиязы» төлевилелди хүлээп алган. Экономиктиг хөгжүлде яамызының чөпшээрели дээрге-ле республиканың планнары Россияның хөгжүлдезиниң стратегиязы болуп турар документиже кирген болганда, кады акшаландырыышкынның байдалынга боттаныр ужурлуг. 

Ол документ анаа-ла дээвиирден бадып келбээн, улуг күш-ажылдың түңнели болган документ-тир. Чазактың, депутаттар корпузунуң, тус чер чагыргаларының, эксперттерниң, республиканың бүгү-ле идепкейлиг хамаатыларының ийи чыл дургузунда кылып келген ажылы-дыр. 

Эрткен чылын «Тыва-2030» хамааты чыышка Тываның чурттакчыларындан республиканың хөгжүлде-сайзыралы дээш 2 муң ажыг янзы-бүрү санал-оналдар кирген. Хөй-ниитиниң санал-оналын ындыг калбаа-биле өөренип көргениниң карак кызыл ажылының ачызында «Стратегияже» киирген төлевилелдеривистиң барык шуптузун Москвага камгалап шыдаар арганы берген. Оларның аразынче Моолче уламчылаар демир-орук тудуу, «Хандагайты» пунктузун эде организастаары, ону дамчыштыр Россия – Моол – Кыдат транспорт оруун ажыдары, Кызылга делегей чурттарынче ужудар самолеттарның аэропортун тудары кирип турар. Төптүң дузазы чокта Тывага амыдыраарының шынарын эң чугулазы-биле экижидери болдунмас дээрзин федералдыг чазактың билип, бисти дыңнап турары дыка чугула. Каш чылдар өттүр бурунгаар көрген стратегтиг документини хүлээп алырынга киришкен кижилерге өөрүп четтиргенимни илередип тур мен. Ынчангаш шуптувуска чаа күштү күзедим, чүге дизе бүгү-ле бодап алган чүүлдеривисти амыдыралга боттандырар ажылдың чаа үе-чадазы эгелеп турар-дыр. 

2018 чылдың төнчүзү кижини хей аът киирер болуушкуннар-биле өөртүп турар. Россияның Чазаа 2017 чылдың түңнели-биле экономиктиг күш-деңгелин бедидер талазы-биле бедик көргүзүглерни чедип алган 40 регионнуң аразынче Тываны киирип, акша шаңналын тывыскан. Биске 250 млн 718 муң рубльди аңгылап берген. 

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Мурнады хөгжүдер стратегтиг төлевилелдерден республиканың бөгүнгү амыдыралының өзээн тургузуп, ооң быжыг сайзыралын, кижилерниң орулгалыг чурттаарын хандырып турар адырже эглип көрейн. Сөөлгү чылдарда мал ажыл-агы­йы чаңчыл езугаар эки түңнелдерни көргүзүп келген. 2018 чылдың түңнели-биле шээр мал бажының өзүлдезин камгалап арттырган бис – декабрьның эгезинде ооң саны 1,3 млн болуп, эрткен чыл-биле деңнээрге, 2 хуу өзүлделиг болган. 

Эът болгаш сүт бүдүрүлгезиниң өзүлдези чедип алдынган. Күрүне – хуу кады ажылдажылганың ачызында куш фабриказының ажылын аайлап алган бис. Дагаа чуургазының бүдүрүлгези 10 катап өскен. Бүдүрүлге бо чылын бодунуң продукциязы болур чүс муң чуурганы Моолче садып үндүрген.

Үнүш өстүрүкчүлери бо чылын көскү чедиишкиннерни чедип алган. 2018 чылда тараа шөлдери немешкен. Чүгле Таңды кожуунну алырга безин тараа тарыыр шөлдер 4,5 катап улгаткан. А республикада ниитизи-биле 33,5 муң гектар четкен. 

Тываның тараажылары туруп көрбээн дүжүттү – эрткен чылдыындан 3 катап хөй көргүзүгнү чедип алган. Көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң техниктиг эде дерилдезиниң, а ол ышкаш эртемге үндезилээн агротехниктиг технологияларны чөп ажыглаанындан дүжүт ажаалдазы кыска үеде бедээн, тараалаң дижиривис өске регионнарның көргүзүглеринге деңнежи берген. Мурнакчы ажыл-агыйларда дүжүттүң көргүзүү гектардан-на 40 центнер ашкан. А республикада ортумаа-биле 1 гектардан 18 центнерни ажаап ап турар. Кызыл-тастың дүжүдү 2,5 катап өскен, ак-тарааның – 8 катап. Көдээниң бүгү ажыл-ишчилеринге кызымаккай ажылы база бедик көргүзүглери дээш өөрүп четтиргенимни илередиксеп тур мен. 

2018 чылда бистиң эң кол төлевилеливис – «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелди боттандырарын уламчылаан бис. Ийи чылдың дургузунда 313 арат (фермер) ажыл-агыйлар тургустунган. Төлевилелдиң баштайгы киржикчилеринге бо чыл шыңгыы шылгалда болган – олар төлевилелдиң эң кол кезээ – чаа киржикчилеринге 200 башты хүлээдир ужурлуг. Ниитизи-биле алырга, төлевилелдиң баштайгы киржикчилери салган сорулгазын чедип ап шыдаан, 105 кижиниң аразындан 67 киржикчи тергиин түңнелдерни чедип алган. Харалаан, ийи багай таварылга болган, олар малын хүлээдип берген соонда, боттары «чарык деспи» мурнунга артканнар. Хүлээлгезин күүседип шыдаан-даа болза, бодунуң ажыл-агыйынга быжыг баазаны тургузуп шыдавааннар. 

«Кыштаг» социал айтырыгларны шиитпирлээринге база дыка дээштиг төлевилел болуп турар. Ажы-төлдүг аныяк малчын өг-бүлелерни деткиири-биле Ийи-Тал суурда чаа школа-интернатты ажыглалга киирдивис. Сентябрьда бо школа-интернатка парта артынга 44 өөреникчи олурупкан. Ол дээрге республиканың 14 кожуунундан 33 малчын өг-бүлелерниң ажы-төлү-дүр. Амгы үении-биле эки дериттинген аграр угланыышкынныг школа уругларга ийи дугаар чылыг чырык бажыңы болур ужурлуг. «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилел уламчылаар, көдээге ол херек. Аныяк малчыннарга, чаа фермерлерге бергелерге торулбайн, амыдыралдың нарын байдалдарын шыдажып эртип, боттарының ажыл-агыйын быжыктырып турары дээш, өөрүп четтиргенимни илередип тур мен. 

2018 чылда соңгу чүктүң ивилериниң комплекстиг өзүлдези дээш, адырның беримчелиин бедидери-биле «Ивижи өг-бүлеге дериг-херексел» деп төлевилелди боттандырып эгелээн бис. Төлевилел ийи чадалыг. Бир дугаары – ивижилерниң материал-техниктиг хандырылгазын экижидери. Бүгү-делегейниң биче-буурай чоннарының хүнүнде байырлалга ивижи өг-бүлелерге чылыглаан 17 майгынны, спутник таварыштыр харылзажыр 17 телефонну, харга чоруур 6 «Буранны», 34 ивижиге чайын, кыжын кедер тускай хептерни үлээн. Бо дээрге ажылдың эгези-дир. 

Келир чылын төлевилелдиң ийиги чадазында арат (фермер) иви ажыл-агыйларын тургузар. 2019 чылдың чазынында Саха-Якутия Республикадан ивилерни эккээрин боттандырар. Ивилерниң баш санын өстүрери-биле кызыгаарланмайн, олардан алган чиг-этти дүрген болбаазырадып эгелээри чугула. 

Бистиң мал ажыл-агыйының талазы-биле төлевилелдеривистиң кол-ла сорулгазы мал ажыл-агыйының экономиказы, малчын амыдыралдың быжыг чоруу болгаш дээштии, а бараанныг продукция болур кол чүүл – эът. Бөгүн республиканың эът рыногунда байдал малчыннарның талазында эвес дээрзин миннир апаар. Кол орулганы холдан садып алгаш сайгарып турарлар ап турар. Бир эвес ынчаар турар болза, адырывысты хожудадып болур бис. 

Малчын кижиниң күш-ажылындан «тодуп» турар кижилер-ле хөй: холдан чиик өртекке садып ап турар кижилер, садыг төптери. Олар чүгле туруш хөлезини дээш эвес, а килдээни дээш, эътти бузуп, оонактааны дээш мөлчүп турарлар. Мындыг байдалда кара чаңгыс арга – көдээниң барааннарының рыногунга чижилгени чедип алыры, бүдүрүкчүлер бодунуң бараанын боду садып-саарарын чедип алыры. Көдээ ажыл-агый яамызынга болгаш Кызыл хоорайның мэриязынга үштен эвээш эвес көдээ ажыл-агый рыноктарын тургузарын хүлээндирип тур мен. Көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелеринге болгаш кооперативтерге аңаа садыглаар туруштарны берген турар ужурлуг. Ол чугула. 

Республиканың көдээ ажыл-агыйларының продукциязының сайгарылгазын чогумчалыг болдурары-биле деткимче төлевилелдерни тургузары чугула болгаш үезинге деп санаар мен. Дүк болбаазырадылгазы Тываның мал ажыл-агыйында ажыглаттынмайн турар чиг-эт дээрзин ажыы-биле миннир апаар. Арыг чиг-эттиң чедишпезинден херек кырында дүктүң үнези хүнден хүнче өзүп турар болгай. Дүк болбаазырадылгазы мал ажыл-агыйлыгларга езулуг немелде орулганы эккеп болур. Рынок коньюнктуразынче көрнүп, херек бүдүрүлгелерге чогуур байдалдарны тургузар ужурлуг бис. «Дүк» деп аттыг чаа төлевилелди тургузарын болгаш ажылдадып эгелээрин саналдап тур мен. Чаа төлевилелдиң үндезин дөзүн дүктүң бир дугаар болбаазырадылгазын кылыр бүдүрүлгелерни тургузар.

2019 чылдың январьдан эгелеп чурттуң Президентизиниң даалгазын езугаар тургустунган республиканың көдээ ажыл-агый кооперативтериниң болгаш фермер бизнезин сайзырадыр фонд ажыл-чорудулгазын эгелээр. 

Чаа төлевилелди боттандырарының механизми мындыг. Дүктү бир дугаар болбаазырадырының үш цегиниң технологтуг дерилгезиниң мөөрейин фонд чарлаар. Дуза-деткимчени бүдүрүлгеге чугула херек дериг-херекселдерниң тускай комплектизин садып бээр хевирге чорудар, ооң өртээн төлевилелдиң киржикчилери беш чылдың дургузунда кирген орулгазындан хуу чок арга-биле эгидер. Ажылдап кылган баазалыг: таарымчалыг оран-савалыг, чиг-эттиң хандырыкчылары-биле быжыг харылзаалыг, дүктү хүлээп алыр стационар болгаш мобильдиг пунктуларлыг бүдүрүкчүлер мөөрейге киржип болур. 

Келир үениң үш цеги мал ажыл-агыйлыг кожууннарның девискээрлерин хаара туткан турар ужурлуг, чижээлээрге, Эрзинге, Кызылга болгаш Чадаанага. 

Бистиң кол сорулгавыс – малчыннарны деткиири, оларның ажылын экономиктиг ажыктыг болдурары. Дүк садып ап турар кижилерниң бөгүн саналдап турар өртээ малчынның ажылын шуут-ла үне чок болдурган. Улаштыр садарының өртээ дыка бедик дээрзи кымга-даа ча­жыт эвес-ле болгай. Дүк рыногунуң ажык-дүжүүн ону бүдүрүп турар кижилер боттары ап турар болза, ол чөптүг болур. Рынок байдалдарында боттарывыс өртектерни тургузуп шыдавас бис, ынчалза-даа конкуренцияның күштүг болурунуң байдалдарын тургузар хүлээлгелиг бис. 

“Дүк” төлевилелди боттандырарынга муниципалдыг эрге-чагырга идепкейлии-биле албан киржир ужурлуг, энергия күчүзү, суг, септиктер-биле хандырылга дээн ышкаш организастыг айтырыгларны шиитпирлээринге боттарының үлүүн киирер. А кол-ла чүве – дүктү чыып алырының логистиказын эки ажылдап кылыр, аңаа хөй-ле малчыннарны хаара тудар. 

Контрольдуң болгаш хайгааралдың федералдыг органнарының ажылдакчыларынга чугаалаксаарым болза, эң ылаңгыя төлевилелдиң эге чадазынга, ону боттандырып эгелээриниң мурнуу чарыында бүдүрүлгени организастаарынга болгаш хөй-ле бюрократчы айтырыгларны чайладырынга силерниң киржилгеңер кончуг чугула. Чаңгыс командага демниг ажылдаары кезээде дыка ажыктыг болгаш чогуур түңнелдерни дүрген чедип алыр арганы бээр. 

Бодумнуң коллегаларым – Чазак Даргазының оралакчылары Байбек Надажапович Моңгушка база Александр Владимирович Брокертке дүктү чыырының, болбаазырадырының болгаш садып чорударының шупту шугумун бирден бирээ чокка санап, төлевилелди кады ажылдап кылырын дагзыр-дыр мен. Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының ниити башкарылгазы-биле Тываның күрүне университединге, Тываның көдээ ажыл-агый болгаш агроүлетпүр техникумнарынга бедик мергежилдиг кадрларны белеткээри төлевилелдиң чугула кезээ болур ужурлуг. 

Көдээ ажыл-агыйның база бир чиг-эдин болбаазырадырының байдалдарын тургузарын кызыткан бис – ол дээрге алгы-кешти болбаазырадыры. Бо дээрге ук угланыышкынны деткиир талазы-биле бистиң баштайгы шенелдевис эвес дээрзин ажыы-биле миннир апаар. Ында-мында ол-бо чүүлдерни кылып-ла турар харын. Алгы-кешти бөгүн болбаазырадып турарын республика чергези чедир калбартып болур деп санап турар бис. Боттарывыстың чедир кылбаан чүүлдеривисти сайгарып көргеш, чаа технологияны билири болгаш дериг-херекселди шын шилип алыры чугула деп түңнелге келдивис. Ынчангаш профессионал өөредилге черлерин төлевилелге кииргенивис ужуру ол. 

Сайгарлыкчы чорукту деткиириниң фондузу болгаш Көдээ ажыл-агый яамызы-биле кады Тываның политехниктиг техникумунуң башкылары Моолдуң кызыгаар чоогунуң аймактарының малчыннарының арга-дуржулгазын шинчилеп, алгы-кешти болбаазырадыр биче комплекстерниң ажылы-биле таныжып алганнар. Политехниктиг техникум “Өөредилге бүдүрүлгелериниң четкизи” деп ведомство төлевилели ёзугаар бодунуң бүдүрүлге баазазынга ындыг биче комплекстерни кылырын болгаш садып чорударын чаа чылда эгелээр. А ол ышкаш ук дериг-херексел-биле ажылдаарының өөредилге курстарын организастаар. Шын болгаш өй-шаанда шиитпир. Профессионал белеткел экономиканың херек кырында хереглелдеринче угланган болур ужурлуг. Бир дериг-херекселге шээр малдың 20 кежин, бода малдың 5 кежин хүнде эттеп болур. Ол станоктарны садып алыр, бодунуң ажыл-херээн эгелээр күзелдиг төлевилелдиң киржикчилеринге Сайгарлыкчы чорукту деткиириниң фондузу 4,5 хуунуң чиигелделиг биче чээли хевириниң кредит шугумун ажыдар. 

Тус чер бот-башкарылга органнарының удуртукчуларынга база катап чугаалаайн! Сайгарлыкчы, ажыл-агыйжы, маажым эвес сеткилдиг, кожууннуң девискээринге алгы-кешти болбаазырадырын организастап шыдаар кижилерни илередип тывары силерниң харыысалгаңарда. Продукцияны чыырының логистиказын болгаш ооң хемчээлин, ажылдың бүдүрүкчүлүүн, эргилделиг хөреңгиниң дөстерин тодарадыптар, оларның-биле бизнес-планны ажылдап кылып болур кижилерни тывары чугула. Деткимчениң хевирлерин илередип көөр. Ооң соонда Сайгарлыкчы чорукту деткиириниң фондузунуң чиигелделиг чээлизин алырының конкурузунга киржирин саналдаар. 

Төлевилелдиң киржикчилерин тыварынга киржирин республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика яамызынга база саналдаар-дыр мен. Күш-ажыл рыногунда дүвүренчиг байдалды чавырылдырар талазы-биле тускай сорулгалыг программа ёзугаар ажылы чок чаңгыс чер-чурттугларывысты деткиириниң эки аргазы – “Дүк” төлевилел. Боттарының ажыл-херээн ажыдып алырынга ажыл чок кижилерни деткиириниң акшазын 2019 чылда 150 муң рубльге чедир улгаттырган. Бо дээрге тус чер чагыргаларының деткимчези-биле чугула бүдүрүлгелерни ажыдарының база бир аргазы, биче суурларның, биче бизнестиң өзүлдезиниң чөленгиижи-дир. 

Хүндүлүг коллегалар! Тодаргай түңнелдерни чедип алырынга бодамчалыг тургускан бүдүрүлге болгаш садып-саарылганың шугуму херек дээрзин билип турар бис. Дүктүң болгаш алгы-кештиң баштайгы болбаазырадыышкынын чорудар биче бүдүрүлгелер боттарының продукциязын садып-сайгарар черлерни тывар ужурлуг. 

Экономиктиг хөгжүлдениң федералдыг яамызының деткимчези-биле Кызыл хоорайга Индустриалдыг паркты тургузарын 2019 чылда эгелээр бис. Ол дээрге бо чылын бистиң база бир тиилелгевис-тир. “Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук” деп национал төлевилелге шыңгыы конкуренциялыг байдалга боттарывыстың Индустриалдыг парыгывыстың төлевилелин камгалап шыдап, ону тургузарынга 227 млн рубль деткимчени алыр аргалыг болдувус. Инвесторларның болгаш резидентилерниң киржилгези-биле индустриалдыг парктың тудуу дараазында чылда эгелээр. Чаа бүдүрүлгелер 2020 чылдан ажыглалга кирип эгелээр. Оларның кол угланыышкыннары тудуг материалдарының бүдүрүлгези болгаш чиг-этти болбаазырадыры. 

Бистиң улусчу “Дүк” төлевилеливис бедик технологиялыг бүдүрүлгеге чиг-эт баазазын тургузар ужурлуг. Чаа технологияларның үндезининге дүктү болгаш алгы-кешти болбаазырадыр биче бүдүрүлгелерге таарымчалыг байдалды индустриалдыг паркка тургузар сорулгалыг бис. Ол чаа тургустунар “Тыва Республиканың чиик үлетпүр болгаш этниктиг мода кластериниң” болгаш “Этниктиг туризм кластериниң” төптери бооп болур. 

Александр Владимирович Брокертке ону шыңгыы башкарарын дагзыр ийик мен. 

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Боттарывыстың чижилгени тургузуп шыдаар аргаларывысты эң-не тергиини-биле ажыглаар ужурлуг бис. Дүк, алгы-кеш, өшкү чөөгү, дагаа чуургазы, тыва далган рынокта херек барааннар апарган. Бистиң барааннарывыс эки экспорт үнелиг апарганын “Оргаадай”, “Ургай”, “Заря” көдээ кооперативтерниң арга-дуржулгазы көргүскен. Ынчангаш тыва мал ажыл-агыйының национал продуктулары республиканың чоргааралы болгаш онзагай демдээ апаарының улуг идегели бар. Тыва малчыннарның шудургу ажыл-ижи бедик орулга-биле шаңнаттынар. 

Хүндүлүг коллегалар! 2018 чылда “Чурттап турар суурум” деп 3 чыл хуусаалыг төлевилелди эгелээн бис. Биче суурларның 2020 чылга чедир хөгжүлдезиниң комплекстиг программазын республиканың чазаа бадылаан. Ону боттандырып турарының чамдык түңнелдерин бөгүн үндүрүп болур бис.

Программага 66 биче суур хаара туттунган. Оларның сайзыралынче төнүп турар чылда 100 млн рубль ажыг акшаны угландырган. Ол акша-хөреңги-биле суг кудуктарын тудуп, фельдшер-акушер пунктуларын, Культура бажыңнарын, школаларның спорт залдарын септээн. 

Суг-биле хандырылга чок 8 суурнуң чурттакчыларының эң чидиг айтырыгларын хамыктың мурнунда шиитпирлеп кирипкен бис. Тоолайлыг биле Хөнделең ышкаш суурларның чурттакчылары хөй чылдар дургузунда хемден суглап турганнар. Үстүнде адаанывыс, ол ышкаш Качык, Саглы болгаш Ү-Шынаа суурлар дээш 5 суурнуң кудумчуларында кудуктарны амгы үеде тургускан. 2019 чылда 6 суурнуң кудумчуларынга сугну насос-биле сордуруп кудар кудуктарны тударын планнаан. Ол ажыл моон-даа соңгаар уламчылаар. 

Көк-Хаак, Ильинка, Хадың, Ак-Даш, Эйлиг-Хем, Баян-Тала, Арыскан 7 суурда школаларның чаа спорт залдарын туткан, уруг-дарыгга ол дыка өөрүнчүг болган. Кылымал шывыг-биле шыпкан чаа футбол шөлүн Солчур суурда ажыглалга киирген. 10 культура бажыңнарының сценаларынга чаа дериг-херекселди тургускан, Культура бажыңнарын сцена хептери-биле хандырган. 5 ФАП-тарны (фельдшер-акушер пунктулары) септээн. 42 ФАП-тарга кончуг чугула эмнерни садарын организастаан. 

Эң улуг хемчээлдиг төлевилелдерниң бирээзи дыка дүрген дамчыдар интернетке суурларны кожары бо чылын боттанган. Волокно-оптиктиг харылзаа шугумун 23 суурда эмнелгелерже, ФАП-тарже шөйген. Ынчангаш көдээниң чонунга бедик технологияның медицина ачы-дузазын чедирериниң эгези салдынган. 

Көдээниң социал инфраструктуразын хөгжүдериниң чугула программалары федералдыг деткимче-биле боттанып турар.

 Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! “Чурагайлыг экономика” программа ёзугаар чурттуң шупту школаларын дүрген дамчыдар интернетке чаа чылдан эгелеп кожарын чарлаан. Ол дээрге кончуг улуг планнар-дыр, аңаа албан киржир бис – чүге дээрге ооң мурнунда келир үе. Харылзаачыларның инфраструктурлуг төлевилелдери көдээниң шупту чурттакчыларынга дүрген дамчыдар интернетке коштунар арганы чоокку үеде бээр. Оон эң улуг ажык-дүжүктү алыр аргага республика болгаш муниципалитет чергелиг удуртукчулар өөренип алыр, харылзаа операторлары-биле идепкейлиг ажылдаар херек. Ындыг арга-дуржулга республикада бар. Харылзааның кандыг-даа хевири чок турган Ак-Тал, Чыргакы, Эйлиг-Хем, Хөнделең суурларга интернет харылзаазын күрүне болгаш хуу кады ажылдажылганың ачызында кошкан. Республиканың Харылзаа яамызы күрүнениң мурнундан чурттакчылыг черлерге интернетке коллективтиг коштунарын боттандырып, ачы-дуза өртээн 1500 рубльден 650 рубльге чедир чиигеткен. “Тывахарылзааинформ” бүдүрүлге бодунуң инвестиция программазы-биле техниктиг талазын шупту хандырган. 

Муниципалдыг кады акшаландырыышкын болгаш чер айтырыгларын шиитпирлээни-биле хандыртынган муниципалдыг инициативаларның, тодаргай төлевилелдерниң үндезининге бо арга-дуржулганы ам-даа уламчылаар бис. Муниципалдыг идепкейлиг чоруктуң чижектери бар апарганын демдеглээри өөрүнчүг. Муниципалдыг болгаш хуу кады ажылдажылганың үндезининге Бай-Тал, Суг-Бажы, Бора-Тайга болгаш Солчур суурлар интернет-биле хандыртынган. Хөндергей, Саглы, Чал-Кежиг, Сайлыг, Чыраа-Бажы болгаш Шекпээр суурлар 2019 чылда боттандырар ындыг инициативаларны идип үндүрген. 

Республиканың сайзыралының төлевилелдеринге социал харыысалгазын билип, ону шыңгыырадып турар “Тывахарылзааинформ” бүдүрүлгеге өөрүп четтиргенимни илередир-дир мен. Сөөлгү дөрт чыл дургузунда ырак-узак 16 суурну интернет-биле бо бүдүрүлге хандырган, ук ажылды ам-даа уламчылаар деп турар.

 Хүндүлүг коллегалар! Биче суурларны деткиириниң программазын ёзугаар тус чер инициативаларының конкурузун 2018 чылда эрттирерин, тиилекчилерге 2 млн рубль түңнүг деткимчени көргүзерин чарлаан бис. Конкурска сонуургал улуг болган, 46 чагыг кирген. Төлевилелдерни кичээнгейлиг сайгарып көргениниң түңнелинде оларның хөй кезии сула экономиктиг үндезинниг болганы илерээн. Көдээниң чурттакчылары өзүлдениң угланыышкыннарын шын тодарадып билир, ынчалза-даа бүдүрүлгени шын болгаш дээштиг организастаарын эки билбес, ооң орулгалыг болурун шын санап шыдавас боор. Маңаа муниципалитеттерниң удуртукчуларының деткимчези чугула. 

Конкурстуң финалынче 5 төлевилел үнгеш, дорт саң-хөө деткимчезин алган. Баштайгы сорулгаларын Сарыг-Булуң суур күүсеткен, чыжыргана садынга 10 муң дөстү олурткан. Өг-бүле бүрүзүнге садтың бир участогун быжыглаан, ол өг-бүле ында чыжырганаларны ажаап-тежээр, кадын чыыр, болбаазырадыр цехке дужаар. Ол цехтиң суурнуң чурттакчы чонунга ажыктыынга сумунуң чагырыкчызы Буян Валерьевич Ликтип бүзүреп, ону чагырганың бажыңынга тургузуп алган. Эр хей!

Төлевилелди комплекстиг боттандырары бо ажыл-херекке Балгазынның агроүлетпүр техникумун хаара тудар арганы берген. Садка өстүрер чыжыргананы болбаазырадырынга 20 студентини өөредир салбырны техникум Сарыг-Булуң суурда ажыткан. Бо дээрге төлевилелдиң чүгле эгези-дир. Мурнунда эң нарын ажыл – бүдүрүлгени соксаал чок ажылдадыры. Ол дээрге садты ажаап өстүрери, ооң дүжүдүн ажаап ап, чидириг чок кадагалап, чыжыргананы болбаазырадып, бүдүрген продукцияны садып чорудары. Төлевилелди боттандырарының хуусаазы 3 чыл. Тургустунуп алырынга үе ам-даа бар. 

Арткан 4 инициатива оларны боттандырарының графигинден хожудап турар, хемчеглерни дүрген алыры чугула. Олар дээрге Арыг-Бажы, Тоолайлыг, Ийме, Кара-Чыраа суурларда төлевилелдер-дир. Оларны боттандырарының графигинден озалдаар болза, бюджет акша-хөреңгизин дедир эгидер апаар. Шилип алдынган төлевилелдерни долузу-биле боттандырбаан шаанда, чаа конкурсту келир чылын чарлавас деп шиитпирлээн бис. 

Эрткен чылдарда “баштарывысты дөстейтир үскен” частырыгларывысты өөренип көргеш, бүдүрүлге төлевилелдерин эгидиишкин чок дорт акшаландырарындан ойталаарын саналдаар-дыр мен. Техниканы чаартырынга болгаш бедик технологияның дериг-херекселин садып алырынче күрүнениң деткимчезин угландырганы дээре-дир. 

Күрүнениң дорт деткимчезин чугула национал сорулганы шиитпирлээринге арттырар – ажыл чок чорукту эвээжедиринге. Ажыл чок чаңгыс чер-чурттугларывыстың саналдааны 6 бизнес-төлевилел күш-ажыл рыногунга дүвүренчиг байдалды чавырылдырарының тускай сорулгалыг программазының деткимчезин алган. Ханы сайгарылгалыг ол төлевилелдер чедиишкинниг боттанып турар. Чижээлээрге, Качык суурга ажыл чок турган Дорж Дондук ук салгаан оътчу, эм оъттарны эки билир болгаш, бодунуң ажыл-херээн ажыдар деп шиитпирлээн. Бизнес-планны камгалааш, саң-хөө деткимчезин алгаш, эм оъттарны чыып эгелээн. Буддийжи хүрээлер, ВАВИОЛ фирма-биле харылзаалыг ажылдап турар. Моон соңгаар сайзыраар планныг. Эр хей! Чогум-на ындыг сайгарлыкчы болгаш ажыл-агыйжы кижилер бодунуң суурунуң сайзыраарынга дузалыг.

Өске кижилерге үлегер бооп болур база бир чижек – Тээли суурда сайгарлыкчы. Улуг болгаш демниг өг-бүлениң баштыңы, бодунуң Бай-Тайга кожуунунуң ёзулуг патриоду Кандан Мылдык аныяктар грантызын алгаш, “Ары өө” деп Аныяктар инициативазының төвүн ажыткан. Ажыл-херекке тааржыр ат-тыр. 

Бир эвес аныяктар аңаа артар болза, суур ээн калбас. А ол бистен, суурну сайзырадыр талазы-биле бодамчалыг шиитпирлеривистен, аңаа херек специа­листерни белеткээринден хамааржыр. Маңаа база эки чижек бар. Техникумнуң салбыры ажыттынган Сарыг-Булуңну ададым. Бодунуң ус-шеверлери-биле алдаржаан Бай-Тайганың Кызыл-Даг суурнуң школазында Улусчу чогаадылга, ус-шевер болгаш дыштанылга төвү ажыттынган. 

Тускай сорулга-биле кадрлар белеткелин Республиканың медицина колледжизи багай эвес чорудуп турар. Боттарының төрээн суурларынга кээп ажылдаарын хүлээнип алган 20 студентини бо чылын өөредип эгелээн. Тускай сорулга-биле өөренир студентилерни фельдшерлер чоокку чылдарда херек апаар суурлардан шилээн. 

Биче суурларны деткиириниң чылында кончуг чугула шиитпирни хүлээп алган бис. 

Хүндүлүг Каң-оол Тимурович! Хүндүлүг депутаттар! “Чер дугайында” хоойлуже эдилгелерни киирериниң дугайында саналды депутаттарның кичээнгейинге Чазак киирген, ол баштайгы номчулганы эрткен. Биче суурларга чурттаксаан кижилерге чер участоктарын садыглажыышкын чокка халас тускайлап бээр эргени тус чер бот-башкарылга органнарынга ол эдилгелер бээр. Чер участоктарынга чүгле чуртталга бажыңы тудуп алырын эвес, а бизнес чорударын база чөпшээрээр. Тывада доктаамал чурттап турар, күрүнеден деткимче албайн чораан, шилип алганы суурда шимчевес өнчүзү чок кижилерге ол эдилгелер хамааржыр. Черни алыр дизе, шилип алганы участоктуң кадастр планын чер бээр дугайында билдириишкинге кошкаш, тус черниң чагыргазынга киирип каар. Хүндүлүг коллегалар! Ол хоойлу төлевилелин дарый деткиирин болгаш хүлээп алырын дилеп тур мен. Аңаа атты чаа чылга чедир салыр деп турар мен. 

Россияның пенсия системазынга өскерилгелер соонда көдээниң чурттакчыларынга күрүне деткимчези күштелген. Көдээде чурттап турар, көдээ черге ажыл стажы 30 чылдан эвээш эвес, амгы үеде ажылдавайн турар пенсионерлер камгаладылга пенсиязының доктааткан хемчээлинге немей 25 хуу немелде акшаны 2019 чылдың январь 1-ден ап эгелээр. Пенсия системазынга чамдык өскерилгелерни хамаатыларның эрге-ажыктарынга дүүштүр чымчадыр хемчеглерни чурттуң Президентизи ап чоруткан. Чогум-на Владимир Владимирович көдээниң чурттакчыларын деткип, камгаладылга пенсиязының доктааткан хемчээлинге 25 хууну немээр дугайында саналды киирген. Ыраккы Соңгу чүкке деңнээн девискээрлерге Тываны хамаарыштырганы-биле эң ылаңгыя көдээде чурттап турар кижилер чиигелделерлиг болганын демдеглээри чугула. Ивижилерниң, балыкчыларның, аңчыларның пенсияже үнер назы-хары өскерилге чок арткан. Ыраккы Соңгу чүкке азы аңаа деңнээн девискээрлерге ажылдаарының ажыл стажы бар, ийиден хөй ажы-төлдү божаан, республикада чурттап турар херээженнерге пенсия системазында өскерилгелер хамаарылга чок. 

“Чурттап турар суурум” төлевилелди өй-шаанда боттандырып эгелээнивисти демдеглеп каары чугула. Бөгүн, кажан чурттуң Президентизи национал сорулгаларны чарлаан соонда, көдээни деткиир талазы-биле бистиң төлевилеливистиң ужур-дузазы хөй катап өскен. Федералдыг деткимче көдээ девискээрлер талазынче чайгылганын көрүп тур бис. Бистиң стратегтиг сорулгавыс – чүгле хоорай девискээрлеринге эвес, а көдээде суур бүрүзүнге төлептиг чурттаарының үндезин байдалдарын тургузары. Ынчангаш “Чурттап турар суурум” төлевилел сайзыралдың чаа делгемнерин ап, көңгүс өске деңнелче үнген. Национал төлевилелдерже ол эң ханы сиңген болур ужурлуг. 

Партийжи организацияларның удуртукчулары-биле чоокта чаа ужуражыышкынга көдээ девискээрлерниң сайзыралынга ниити туруш илереттинген. РФКП-ниң, “Чөптүг Россияның”, РЛДП-ниң болгаш “Чаңгыс демниг Россияның” төлээлери “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилелди шупту деткээннер. Көдээден кижилерниң чоруп турарын демдеглеп, ажыл-агыйның коллективтиг хевирлерин деткиириниң дугайында чугаалап турдулар. Ол айтырыглар шупту “Чурттап турар суурум” төлевилел-биле чайгаар-ла харылзаалыг деп бодаар-дыр мен. Политиктиг болгаш хөй-ниити организацияларның удуртукчуларының ол санал-оналдарын программаның ажыл-херектери-биле дүүштүрерин республиканың Төлевилел офизиниң удуртукчузу Органа Доржуевна Натсакка дагзыр-дыр мен. 

Ол ышкаш күрүнениң чамдык унитарлыг бүдүрүлгелериниң куду деңнелдиг ажылынга хамаарыштыр “Чөптүг Россияның” салбырының дүвүрелин үлежип тур мен. КУБ-тарның ажыл-чорудулгазын сайгарып, оларны эде организастаарынга хамаарыштыр саналдарны Саң-хөө база Экономика яамыларынга дагзып тур мен. 

Хүндүлүг депутаттар! Чаңгыс чер-чурттугларым! 2019 чылда кол сорулгалар тодаргай болгаш билдингир-дир. Олар Президентиниң чаа май Чарлыктары база федералдыг Чазактың регионнар-биле кады кылып чоруткан улуг белеткел ажылдары-биле бердинген-дир. 

Национал төлевилелдерге киржилгени камгалаарын республика уламчылап турар. Бөгүнге чедир социал угланыышкыннарга элээн чедиишкинниг камгалап алган бис. “Демография” национал төлевилелге республика ниитизи-биле 2,1 миллиард рубль түңнүг шупту федералдыг беш төлевилелче кирген, ооң иштинде 2019 чылда – 711 млн рубльдиң. Бо төлевилелдиң сорулгазы хар-назынны узадыры болгаш чаштарның төрүттүнерин көвүдедири. Бичии уруглар садтарының улуг четкизин тургузуп, 3 хар чедир уругларның садтарже оочурун 2021 чылга чедир чок кылырын, улуг назынныг кижилерниң бажың-интернаттарының 6-дан эвээш чаа корпустарын ажыглалга киирерин планнап турар. 

“Кадык камгалалы” национал төлевилелдиң чеди регион төлевилелдери 2024 чылга чедир хар-назынны 71 харга узадырынче угланган. Ол сорулгаларга 2024 чылга чедир 14 миллиард рубльди чарыгдаары көрдүнген, ооң иштинде 362 млн рубльди – 2019 чылда. Кол сорулгалары – чаш уругларның өлүп-хораарын, чүрек-дамыр болгаш онкология аарыгларындан өлүрүн эвээжедири. Ынчангаш Республиканың улуг эмнелгезиниң хан-дамыр төвүнге, Барыын-Хемчик кожууннуң эмнелгезиниң хан-дамыр салбырынга, Республиканың онкология диспансеринге, 7 бичии уруглар поликлиникаларынга амгы үениң бедик технологияның медицина дериг-херекселин тургузарынга акша-хөреңгини үндүрер. Оон аңгыда 57 ФАП-ты, 5 эмнелге амбулаториязын, ниити практиканың эмчилериниң 10 офизин, 1 участок эмнелгезин алды чыл дургузунда чаартыр. Шимчеп чоруур эмнелге комплекстерин садып алыр бис. “Кадыкшылдың маршруду” деп бистиң төлевилеливис бодунуң ажыктыын бадыткааны билдингир-ле болгай. Перинаталдыг төп биле Республика эмнелгезиниң баазазынга ийи өөредилге төптери тургустунар. 

Хүндүлүг коллегалар! Ниити ажыл-херектер-биле кызыгаарлаттынып каары шын эвес апаар. Бистиң сорулгаларывыс дыка нарын: кижиниң назынын 2024 чылга чедир – 71 харга, 2030 чылда – 78 харга чедирери. Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың назынын канчаар улгаттырар? Хамыктың мурнунда аарып өлүрүн эвээжедири ышкаш. Алызында ол дээрге “Кадыкшылга” төлевилел-биле улуг ажыл-дыр. Чүгле чаа медицина объектилерин тударындан, амгы үениң чаа дериг-херекселин садып алырындан эвес, медицина ачы-дузазының чедингиринден, кижи бүрүзү кайда-даа чурттап турар болза, шынарлыг медицина дузазын алырындан дыка хөй чүве хамааржыр. Республиканың чурттакчыларынга таарымчалыг медицина ачы-дузазын тургузары чугула. 

Спорт назынны узадыр дээри анаа чүве эвес-тир. Башкарарының тодаргай аргаларын ажылдап кылыр херек. Чижээлээрге, кайы-бир чурттакчылыг чер спортчу ачы-дузаның кандыг хевирлерин алыр ужурлугул? Бодунуң девискээринге чеже бичии уруглар шөлдери, кандыг спортчу секциялар херегин, спорттуң кайы хевирлеринге каш кижи хаара туттунар дээрзин сумунуң баштыңы билир ужурлуг. Республиканың улуг спортчу төптери улуг назынныг кижилерге, өг-бүлелерге спортчу ачы-дузаның хевирлерин ажылдап кылган турар ужурлуг. Күш-культура болгаш спорт, хар-назын улгаттырар талазы-биле төлевилелдерни республиканың Спорт яамызы ажылдап кылыр ужурлуг. 

Активчи узун назынныг боорунга таарымчалыг байдалды тургузар талазы-биле ажылдың фронтузу улуг. Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы Пенсия фондузунуң Тыва Республикада эргелели-биле кады төрээн черивистиң бойдустан берген байлактарын ажыглап, кончуг дидим төлевилелдерни ажылдап кылыр, аржааннарны ажыглап, солун маршруттарны улуг назы-харлыг кижилерге тургузар, оларны чогаадыкчы чорукка, компьютер технологияларынга хаара тудар болза эки. Ада-иелеривиске, кырган-аваларывыска болгаш кырган-ачаларывыска эң эки чүүлдерни бээр бо ажылга хөй аныяктарны хаара тудар ужурлуг бис. 

Кырганнарны ажаап-тежээр бажыңнарны көвүдедири кончуг чугула. Шенелделерни дидим кылыр. Чижээлээрге, чамдык чурттарда хоочуннарның бажыңнарын бичии уруглар бажыңнары-биле каттыштырган. Улуг салгал уруглар-биле харылзажыр, а уруглар улуг кижилерге сагыш салыр аргалыг апарган. Ажылдың өске-даа хевирлери бар. Төлевирлиг үндезинге хоочуннар бажыңнарын тургузар социал харыысалгалыг бизнес-биле кады ажылдаарының үези келген. Бо ажылды чогаадыкчы ёзу-биле эгелээрин Күш-ажыл болгаш социал политика яамызынга дагзып болур ийик мен. 

Аъш-чемниң шынарын экижидеринге Кадык камгалал болгаш Экономика яамыларының комплекстиг күжениишкини херек. Диета кафелерин болгаш столоваяларын ажыдарын каш чыл улаштыр чадажып кагдывыс. Бичии уругларга эки шынарлыг аъш-чем пунктулары бисте эвээш. Оода чаңгыс сүт кухнязын республикага ажыдып чадаштывыс. Школачыларга болгаш студентилерге эки шынарлыг аъш-чем программаларының дугайында чүү-даа дыңналбас. Бо угланыышкынга хамаарылгалыг ведомстволар болгаш муниципалдыг тургузуглар ону боттандырар талазы-биле тодаргай төлевилелдерлиг болур ужурлуг. Маңаа мээң туружум республиканың Херээженнер эвилелиниң туружу-биле кады-дыр. Чогуур төлевилелди ажылдап кылырын болгаш боттандырып эгелээрин Органа Доржуевна Натсакка дагзыр-дыр мен. Аңаа Тыва Республика талазы-биле Росхереглелхайгаарал, Роскадыкшылхайгаарал каттыжарын сүмелээр-дир мен. Федералдыг национал төлевилелдерге шупту киржир ужурлуг. 

Ам демография дугайында. Чаш ажы-төлдүң Тывада төрүттүнери хөй деп бо-ла чугаалап, аңаа чоргаарланыр-дыр бис. Чоргаарланырывыс чөптүг. Ынчалза-даа ооң ындында чүү барыл? Байдалды канчап-даа бөдүүнчүдүп болбас. Өскүс уруглар азырап алган өг-бүлелерде болгаш азырал-хайгааралда 3 918 уруг турар. Бистиң республикавыска ол хөй-дүр. Сөөлгү 2-3 чылдарда назы четпээннерниң кем-херек үүлгедири 20 хууга көвүдээн. Херээжен кижилерниң кем-херек үүлгедири база өскен. Бо багай чүүлдерниң чылдагааннарын билип алырда, өг-бүлелерниң социал байдалының демографияны өттүр сайгарылгазы чугула. Республиканың социал-демографтыг паспортун чоокку үеде тургузар херек. Аңаа даянып, өг-бүлелерде таарымчалыг эвес социал байдалды чүгээртедириниң хемчеглерин ажылдап кылыр ужурлуг бис. 

Өг-бүледе таарымча чок чоруктуң дөзүнде ажыл чок чорук болгаш ядыы байдал ышкаш чүгле социал-экономиктиг чылдагааннар эвес, өске-даа чүүлдер чыдарын билир мен. Эр-херээжен харылзааларга школачыларның куду деңнелдиг кижизидилгези, спортка, чогаадыкчы чорукка олар боттарын көргүзер байдал чогу, бодунга ажыктыг чүүлдү тып алырының бергези, психологтуг дузаның кошкаа өг-бүлениң үндезинин сандарадып турар. Мындыг кылын, катташкак каъттар демографтыг ажылдың таваанда чыдар. 

Харыысалгалыг ие биле ада – мындыг чидиг темага тодаргай шиитпирлерни ажылдап кылыры-биле бүгү республика чергелиг сайгарылганы Тываның херээженнер эвилели-биле кады организастап эрттирерин Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелге даастым. Бүгү чоннуң сайгарылгазының түңнели “Харыысалгалыг ада-ие дугайында” Тыва Республиканың хоойлузун хүлээп алыры болур ужурлуг. Биске ажыт-чажыт чок чугаа херек, ооң түңнелдери-биле социал дугуржулгаларга талаларның харыысалгазының дугайында шиитпирни хүлээп алыр бис. Эң чидиг шиитпирлерни хүлээп алырының айтырыгларын чугаалажыр бис. Чижээлээрге, “Социал картофель”, “Социал хөмүр-даш”, “Инек – чемгерикчи малым” төлевилелдерге уруглары азырал чок арткан болгаш кем-херек үүлгеткен өг-бүлелерниң киржилгезин кызыгаарлаар бис. Харын-даа мырыңай ие капиталын алыр эргезин казыырынга чедир. Оон өске арга чок-тур. Уругларның социал өскүс калырын көвүдедир эрге бисте чок. Боттарының ажы-төлүнүң кижизидилгези дээш ада-ие харыысалганы чүктээр ужурлуг. 

“Өөредилге” деп национал төлевилелге киржилгевис федералдыг бюджеттен 1,2 миллиард рубльди алыр арганы биске берген. Федералдыг акша деткимчезиниң түңүн чылдың-на өйлээр боор. 2019 чылда бистиң республикавыс­ка 783 млн рубльди ниити өөредилгениң албан черлериниң материал-техниктиг баазазын чаартырынга, чурагайлыг өөредилгени сайзырадырынга болгаш Ак-Эрик сумуга чаа школаны тударынга үндүрүп бээри көрдүнген. Келир чылын Кызылдың Ангарск бульварында чаа школаның тудуун доозар, солагай талакы дачаларга школаның таваан салыр, Кызыл-Мажалыкта чаа школаны ажыглалга киирер бис. “Өөредилге” деп национал төлевилел найысылалга школаларны немей тударының, а көдээге эки шынарлыг өөредилгелиг амгы үениң төптерин тургузарының чаңгыс-ла аргазы. Национал төлевилел ёзугаар өөредилгениң бедик технологиялыг инфраструктуразын тургузары – республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының эң баштайгы сорулгазы. 

Өөредилге адырынга “Өг-бүле бүрүзүнге – дээди эртемниг уруг” деп төлевилелди эгелээн бис. Төлевилелдиң баштайгы хараачыгайлары ужуп келген – 544 уруг дээди өөредилге черлерин дооскан. Бөгүн 10 муң ажыг өг-бүлелер болгаш оларның уруглары, школа назыны четпээн болгаш эге класстар өөреникчилери бо төлевилелде хаара туттунган. “Эр башкылар”, “Чедиишкинниг өөреникчи” деп төлевилелдер база боттанып турар. Бо төлевилелдер “Өөредилге” деп национал төлевилелдиң федералдыг 10 программага дүгжүп турары өөрүнчүг. Национал төлевилел өөредилгени көдээге сайзырадырынче угланганы база өөрүнчүг, Россияның шупту хамаатылары эки шынарлыг билиглерни алырынга ол дузалыг. 

Ынчалза-даа бөгүн биске оон-даа хөй чүүлдер херек. Республиканың хөгжүлдезинге кончуг дүрген бурунгаарлаашкын чугула деп чугаалаан мен. Хамыктың мурнунда эртем-билигге. Келир үеде салгалдар, дүрген өскерлип турар байдалдарга оларның туруштуг болурунуң, чидиг интеллектуалдыг конкуренция дугайында чугаа чоруп турда, соондан ызырты чедерлерниң аразынга моон ыңай чоруур хөңнүвүс чок. Чогум-на педагогтар ниитилели үениң чаа негелделеринге хамыкты мурнай харыылаар ужурлуг. А ол доктаамал профессионал өзүлдени, педагогиканың чаа аргаларын ажыглаарын, талантыларны өстүрерин, төлептиг кижини кижизидерин негеп турар. Ынчангаш башкыларның ажылынга хүндүткелди ниитилелге көдүрер ужурлуг бис. А башкылар боттары башкы кижиниң харыысалгалыг болгаш нарын үүле-херээнге төлептиг болур ужурлуг. 

Регионнуң “Өөредилге” деп төлевилелинге салым-чаяанныг уругларны илередири, оларның салым-чаяанын сайзырадыры чугула деп бодаар мен. Президентиниң Кызылда кадет училищезиниң үлегер-чижээ-биле өөредилгениң эң бедик майыктарын быжыглаар ужурлуг бис. 

Коллегаларым! Республиканың хөй-ниитизи, эртемниң эксперт ниитилели экологияның, бойдус курлавырларын ажыглаарының, агаар-бойдус­ту камгалаарының айтырыгларын доктаамал көдүрүп келген. “Экология” деп национал төлевилелге киржилгевис чыгдына берген айтырыгларны шиитпирлеп эгелээр арганы биске берген. Кадыг боктарның Кызылда полигонунуң рекультивациязын 2021 чылда эгелээриниң идегели тыптып келди. А келир чылда арга-арыгны катап тургузарының хемчээлин улгаттырар, арга-арыг камгалакчыларынга чаа техниканы садып бээр, Хову-Аксында суг сордуруп алыр черни чаартырының аргазы бар апаар. Ол сорулгаларны 3 чыл дургузунда күүседиринге 1,2 миллиард рубльди федералдыг бюджеттен үндүрүп бээр. Чеди-Хөл кожууннуң чурттакчы чонунуң, республиканың экологтарының доктаамал негелделериниң бирээзи – Хову-Аксынга ажылдап турган “Тывакобальт” комбинаттың продукциязының артынчыларының мөөң шыгжамырын узуткаары. Ол айтырыгны шиитпирлээринге херек акша дээш 2020 чылда туржуп болурунуң аргазы тыпты берген.

Агаар-бойдустуң курлавырын камналгалыг ажыглаары болгаш камгалаары улуг ажылдарның бирээзи. Чүге дээрге республиканың агаар-бойдузунуң онзагайы – ооң конкурент болур чүүлдериниң күштүг талазы. 2025 чылга чедир 20 аңныыр ажыл-агыйын тургузарын планнаан. Ооң сорулгазы – аңныыр девискээрлеринге корум-чурумну быжыглаары. Ол ажыл-агыйлар боттарының девискээрлеринге чурумнуг аңнаашкынны болгаш балыктаашкынны доктаамал организастааш, ында биологтуг курлавырларны камгалаар апаар. Ол ажылдың тодаргай негелделерин республиканың Бойдус курлавырларының яамызы ажылдап кылгаш, ооң күүселдезин доктаамал контрольдаар хүлээлгелиг.

Аңныыр ажыл-агыйларының сайзыралы тайга черлерде суурларның хөгжүлдези-биле дүүшкен болур ужурлуг. Аңныыр болгаш балыктаашкын ажыл-агыйын шын организастаанындан тайга черлерде суурларның чону экономиктиг орулгалыг болур ужурлуг. Ындыг девискээрлерниң комплекстиг хөгжүлдезиниң тускай көргүзүглерлиг программазы херек. Тускай көргүзүглерден девискээрниң бойдус курлавырлары, ону ажыглап турарының хемчээли, бойдус курлавырларын шиңгээдип алырынга хаара туттунган кижилерниң саны дээш өске-даа шупту чүүлдер билдингир болур ужурлуг. Экономиктиг ажык-дүжүк биле дириг амытаннар болгаш үнүш-дүжүттүң бойдустан деңзигүүрлүг байдалы база кончуг чугула. Чазак Даргазының оралакчызы Шолбан Ховалыгович Хопуяга ол ажылды баштап, чогуур төлевилелди ажылдап кылырын даастым.

 “Чуртталга оран-бажыңы болгаш хоорай девискээри” деп национал төлевилелдиң федералдыг төлевилелдеринге республиканың киржилгези кончуг чугула деп санаар мен. Ону боттандырары ёзугаар 2024 чылга чедир чылдың-на 115 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн ажыглалга киирер сорулганы боттарывыска салып алган бис. Ону чедип алыр дээш амгы үеде боттандырып турар күрүне программаларының шуптузунга киржип турар бис. “Чурттаарынга ажыглаттынмас чуртталга фондузун доктаамал кызырарын хандырары” деп федералдыг төлевилелге киржилгевис 2013-2018 чылдарда 83,6 муң дөрбелчин метр шөлдүг эрги бажыңнардан кижилерни чаа бажыңнарже көжүрер арганы берген. 2024 чылга чедир 38 муң дөрбелчин метр шөлдүг эрги бажыңнардан кижилерни чаа бажыңнарже көжүрер арганы бээр. Баштайгы санаашкыннар-биле алырга, аңаа 1,6 миллиард рубль херек. Ол хире хереглеливисти бадыткаар сорулга-биле республиканың девискээринде эргижирээн болгаш бустур четкен бажыңнарның шуптузун чизелээр, ол ажылды дораан эгелээр херек. 

Хоорай девискээрин чаагайжыдарынга 97 млн рубльди биске үндүрүп бээр. Бо төлевилел кончуг ажыктыг дээрзин практика көргүскен. Ону организастааны чурттакчыларга таарышкан. Кандыг девискээрни, канчаар чаагайжыдарын олар шиитпирлеп турганнар. А кол-ла чүве – түңнели көскү: Кызылда Аныяктар сесерлии, Ангарск бульвары: Чадаана, Хову-Аксы, Ак-Довурак хоорайларда дыштанылга зоналары. Хөй-ниитиниң дилээ-биле бо төлевилелди уламчылаар. “Чаңгыс демниг Россия” партияга, бо төлевилелге идепкейлиг киришкен Хөй-ниити палатазынга, өске-даа организацияларга өөрүп четтиргенимни илереттим. 

Ниитилелдиң кончуг чугула база бир негелдези – орук ажыл-агыйының болгаш транспорт комплекизиниң шынары. Бо сорулгаларны “Айыыл чок болгаш шынарлыг автомобиль оруктары” деп национал төлевилел-биле шиитпирлээр. 2019-2021 чылдарда бистиң республикада регион чергелиг автомобиль оруктарын болгаш хоорай девискээрин сайзырадырынга 761 миллион рубльди федералдыг акша-хөреңгиден үндүрүп бээр. 

Хүндүлүг коллегалар! Хөй-ниитиниң транспортунуң ажылын организастааны кижилерниң амыдыралының шынарын көргүскен көскү демдектерниң бирээзи болур, ол чурттакчы чоннуң эрге-чагырга органнарының чедимчелиг ажылынга үнелел бээриниң кол үндезини. 2018 чылда бис пассажирлер аргыштырылгазын чада аайы-биле модернизастаар ажылды эгелээн бис. Бо адырда дүшкүүрлүг байдалды чавырылдырары-биле хоорай эрге-чагыргазының шиитпирин ёзугаар «Кызыл хоорай транс» муниципалдыг бүдүрүлгени тургускан. Бир эвес чыл эгезинде найысылалга он хире муниципалдыг автобустар шугумче ажылдап үнүп турган болза, бөгүнде 30 ажыг автобустар ажылдап турар. Эгези бар. Школа автобустарын хөй талалыг ажыглаар хемчеглерни база алган. Шупту 14 школа автобустарындан аңгыда, хуу улустуң пассажирлер аргыштырып турар транспортунга тускай маршруттарны немээн. Олар хүннүң-не 700 ажыг бичии уругларны халас дажыглап турар. 

«Яндекс. Транспорт» мобильдиг капсырылга таварыштыр онлайн формадынга Кызыл хоорайда пассажирлер автобузунуң шимчээшкинин көрүп хайгаарап болур. Бөгүнде ГЛОНАСС системазында хөй-ниити транспортунуң болгаш хуу микроавтобустарның чүгле чартыы коштунган. Хоорай иштинде маршруттарның шимчээшкин графигин тодаргай сагыырын Кызыл хоорайның мэриязы чедип алыр ужурлуг. 

Пассажирлер автопарыгының шуптузунга ГЛОНАСС системаның хыналдазын ажыглавышаан, быжыг график чурумунче дөгерезин шилчидер сорулганы салып тур мен. Ындыг сорулгалар-биле пассажирлер аргыштырылгазының дугайында керээге бо негелделерни албан кииргеш, оларның-биле катап керээ чарарын негеп тур мен. Пассажирлер аргыштырып турар хуу кижилер-биле кады ажылдажылганың билдингир болгаш эп-чөптүг системазын хоорайның удуртулгазы сүмелээр ужурлуг. Кызылчыларга херектиг пассажирлер аргыштырылгазы чарыгдалдыг-даа болза, барымдаазын үндезилеп тургаш, субсидияны берип болур. Ынчалза-даа пассажирлер автобузунуң ажылдаар графиктерин ыяап-ла сагыырын хуу сайгарлыкчылардан негээр апаар. 

«Чурагайлыг экономика» деп национал төлевилелдиң база «Угаанныг хоорай» деп федералдыг төлевилелдиң шугуму-биле Кызыл хоорайның мэриязы республика Чазааның төлевилелдер уштап-баштаар офизи-биле кады хөй-ниити транспортун чурагайлыг технологияның дузазы-биле башкарар программаны бадылаар ужурлуг. Программаны ажыглалче киирер хуусааларны тодарагай айтыр херек. Найысылалдың чурттакчылары угаанныг остановкалар биле транспорт хандырылгазының мобильдиг капсырылгаларын азы чаңгыс аай аргыжылга биледин садып алыры ажыктыг бе дээрзин билип алыр ужурлуг. Дараазында чылын баштайгы түңнелдерни көрүп эгелээр бис. 

Тудуг яамызы, Одалга болгаш энергетика яамызы коммуналдыг ачы-дуза чедирер бараан бүдүрүкчүлери-биле кады шак ындыг дөмейлешкек ажылдарны чорудары чугула. «Чурагайлыг экономика» деп национал төлевилел ындыг арганы берип турар. 

Республиканың чурттакчылары коммунал ачы-дузазын ажыглааны дээш төлевир бээринге эптиг эң бөдүүн чүүлдерден эгелээр херек. Бистиң амыдыралывыска херек хандырылгаларны берип турар Кызылдың ЧЭТ, «Тыва­энергосбыт», «Водоканал» база башкарыкчы компаниялар, бажың ээлериниң эштежилгелери (ТСЖ) дээн ышкаш бүдүрүлгелерниң ажылының бөгүнгү байдалынга бистиң таарышпайн турарывысты билир ужурлуг. 

Чуртталга коммунал ачы-дузазы дээш төлевирлер кылыр чаңгыс аай көзенектиң чогундан эгелээш, бо адырда ачы-дуза чедирилгезин хамаатыларның эрге-ажыынче угланган деп чугаалаары берге: көзенектери бичии, узун оочурларлыг, чүгле туда санажыр акшалар хүлээп алыр, счетчиктерниң көргүзүглерин дамчыдар электроннуг сервистер, амы-хууда электроннуг кабинеттер чок. Кол чүве: чуртталга коммунал ажыл-агый албанының сервистериниң ажылдаар чуруму клиентилерниң хөй кезииниң ажылдаар шактары-биле дүгжүр ужурлуг. Бо адырга чурагайлыг технология чугула херек. «Чуртталга коммунал ажыл-агыйы өскерлип турар» деп кыйгырыг, шынап-ла, боттанып, республиканың чурттакчылары ындыг өскерилгелерни билип каар. Чуртталга коммунал ажыл-агыйының реформазының талазы-биле ажылды системалыг кызып чорудары чугула. 

Чурагай технологиялары озал-ондактыг чүүлдерни чавырылдырарынче албадаар, ажыл-чорудулганың көскү, билдингир болурун хандырар, ол ышкаш үргүлчү контроль херек черлерге доктаа­мал хайгааралды бедидер. Чүнү-даа мурнай дизельдиг электростанциялар, кожууннарның котельнаялары ышкаш объектилерни дээрим ол. Амыдырал хандырылгазының ындыг чугула объектилеринге айыыл чок байдалды хандырар талазы-биле хондур мониторингини чорудары чугула, деңзилээр контрольду, механизмнерниң ажылдаар байдалын көргүзер датчиктерни, шупту девискээрге видео-хайгааралды тургузары дээш оон-даа өске. Адырларның яамылары чурагайлыг форматка ырак черден контрольду дамчыдып чорудар ужурлуг. Тус чер чагыргаларының ол девискээрлерге баш бурунгаар харыысалгалыг болуру албан, оларны мониторинг системазынче болгаш контрольче чаңгыс аай каттыштырар. Ол сорулганы боттандырарда, күүседир хуусааларны болгаш албан дужаалдыг кижилерниң харыысалгазын айтып кииргеш, программаларны ажылдап кылыры чугула. Ол ажылды удуртуп баштаарын Чазак Даргазының оралакчызы Аяс Май-оолович Чудаан-оолга дагзып тур мен. 

«Чурагайлыг экономика» деп национал төлевилелди боттандырары делегейниң информастыг делгемнеринге Тываны бараалгадыр арганы берип турар. Эрткен чылын бис «Тываның аалчызы» деп медээ-таныштырылгалыг порталды тургузуп, республиканың турисчи күчү-шыдалын сайзырадырынга чугула ажыл кылдыр ону тодараткан бис. Курлавырны тургузуп алган, ынчалза-даа ону долу күчүзү-биле ажылдадыр ужурлуг. Культура болгаш Экономика яамылары, сонуургалдыг шупту яамылар чаа электроннуг шөлчүгешти солун болгаш ужур-уткалыг херектиг чүүлдер, материалдар-биле четчелеп долдурар хемчегни алыр апаар. Чижээ, республиканың Орук-транспорт яамызындан өске, «Москва – Кызыл – Москва» дорт рейстиң расписаниезин аңаа кым салыр боор. Кожуун бүрүзү «Тываның аалчызы» деп порталга бодунуң турисчи күчү-шыдалын ажыдар ужурлуг.

Чурагайлыг форматче шилчидери бистиң социал үндезин адырларывыска: кадык камгалалынга, өөредилгеге, күш-ажылга болгаш культурага эң хамааржыр. Оларда арга-дуржулга болгаш курлавыр бар. «Чурагайлыг экономика» деп национал төлевилелдиң арга-шинээн долу хемчээли-биле ажыглаары чугула. Ынчалза-даа чүгле хөреңгилерни шиңгээдип алыр дээш ону боттандырар эвес. Боттуг түңнел турар: өлүп-хораар чоруктуң эвээжээни, назынның узааны, өөредилге шынарының экижээни, күш-ажылче хаара туттунганы, культурлуг дең сайзыралдыг болур ужурлуг. Ылап-ла национал стратегтиг сорулгаларны чедип алганын хынаар көргүзүглер ол бооп турар. 

Федералдыг чазакта улуг бизнести хаара тудуп киириштирери-биле төлевилелдер портфелин белеткеп каан. Эң хынамчалыг ажылдап кылган 19 санал-оналдың аразында бистиң «Енисей Сибири» деп регионнар аразында кооперация төлевилеливис бар. Силерге билдингир үш регионнуң девискээринге металлургия бүдүрүлгезин, казымал байлактар тывыжын, транспорт болгаш энергетика инфраструктуразын сайзырадыр талазы-биле төлевилелди боттандырар. 

 Төлевилелдиг эргелеп-башкарылганың амгы үе-чадазының онзагайын айтып тура, Владимир Владимирович Путин: «Федералдыг-даа, регионалдыг-даа эвес, а чаа национал төлевилелдерни ажылдап кылыры эрге-чагырганың бүгү адырларын, хамааты ниитилелдиң болгаш бизнестиң төлээлерин чаңгыс черге каттыштырар ужурлуг» деп демдеглээн. 

Хүндүлүг коллегалар! Салдынган сорулгалар эң делгем, янзы-бүрү айтырыглар талазы-биле бүгү ниитилелди киириштирип, кады күжениишкинниг ажылдаарывысты негеп турарын көрүп тур силер. Шупту национал стратегтиг сорулгалар кол нуруузунда кижиже, ооң өг-бүлезиниң аас-кежиинче, каң кадык өзүп мандыырынче, шынарлыг өөредилгени чедип алырынче, бодунуң чогаадыкчы чоруун, билиг-мергежилин, ажыл-ишчи күчү-шыдалын боттандырарынче, амыдыралга идепкейлиг тура-соруун узадырынче кол угланган. 

Республикада чугула черни социалдыг байдал ээлеп турар. Чурттакчы чоннуң 30 ажыг хуузу дээрге бичии уруглар. Үш дугаар өг-бүле бүрүзү хөй ажы-төлдүг. Ындыг өг-бүледе ада-иелерниң экономика талазы-биле чүъгү аар дээрзин шыны-биле чугаалаар херек. Чугула хереглелдиң барааннарының өртек-үнези, инфляцияның деңнели, күш-ажыл рыногунуң байдалы, социалдыг төлевирлерниң деңнел хемчээли бичии чайгыла бээри безин оларның херек кырында ап турар орулгаларынга салдарлыг болуп турар. 

Муниципалдыг органнарның удуртукчуларынга чугаалаксап тур мен. «Инек – чемгерикчи малым», «Социал хөмүр-даш», «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг», «Өг-бүле бүрүзүнге – дээди эртемниг уруг» социал төлевилелдерни үш чыл дургузунда боттандырып келдивис. Бүгү чүүлдерни ажылдап кылып каапкан, шуудап ажылдап эгелей берген ышкаш сагындырар. Ынчалзажок төлевилелдерге организакчыларның кичээнгейи суларап турар. Ындыг болбас ужурлуг. Бис ниитилел мурнунга дыка улуг харыысалгалыг улус-тур бис. Деткимчелиг кокшул-хөреңгини, шынап-ла, хереглеп чоруур улустуң алыры чугула.

Социалдыг төлевирлерниң 32 аңгы хевири-биле 224 муң кижи социал деткимчени ап турарын демдеглээри чугула, ол дээрге республиканың чурттакчыларының санының 70 хире хуузу болур. Күрүне оларның мурнунга алган социал хүлээлгелерин шуптузун күүседип турар. 

Чурттакчыларга социал деткимче политиказы дээрге чүгле күрүне органнарының сагыш салыышкыны эвес дээрзин билип алыры чугула. Ол хөй-ниитиниң талазындан хыналданы сайзырадырын, коммерциялыг эвес организацияларның ажыл-херээн, хамаатыларның болгаш организацияларның ачы-буянныг ажыл-чорудулгазын, ол ышкаш волонтержу болгаш эки турачы чорукту хевирлеп тургузуп, сиңирип алыр ужурлуг. 

Бо чыл Россияга эки турачы чоруктуң демдээ-биле эрткен. Бүгү чуртка муң-муң ачы-буянныг херектерни, солун эгелекчи саналдарны күүседип боттандырган. Республикада волонтерларның саналдары ийи катап өскен. «Россияның эки турачылары» деп бүгү-российжи порталда Тывадан 1684 волонтер бүрүткеттинген. «Россияның эки турачылары-2018» деп Бүгү-российжи мөөрейге 20 төлевилел киришкеш, олар Аныяктар херектериниң талазы-биле федералдыг агентилелге экспертизаны эрткен.

Кызыл хоорайның волонтерларының штавы, «Тываның буянныг чүректери», Хову-Аксы суурда Тываның политехниктиг техникуму, «Тываның эки турачылары СПО», «Мээң найысылалым», «Тиилелгениң волонтерлары» хөй-ниити организациялары, Тываның тудуг техникуму, Бай-Тайга кожуунда «Ары-өө» аныяктар төвү Волонтерлар чылынга тураскааткан хемчеглерни болгаш акцияларны идепкейлиг эрттирип турар. 

Коммерциялыг эвес организацияларны сайзырадыр талазы-биле улуг ажылдарны кылыр апаар бис. Даңзы ёзугаар алырга, Тыва Республиканың девискээринде чүс ажыг организацияларны бүрүткээн. 2018 чылда коммерциялыг эвес организацияларга федералдыг бюджеттен киириштирер акшаландырыышкынның ниити түңү 4 сая рубль болган. 

Бо угланыышкынны эде тургузары чугула апарган деп санаар мен. Коммерциялыг эвес организацияларның системазын тургузуп эгелээринге, Президентиниң грант фондузу, Россияның Географтыг ниитилели, Россия чоннарының Ассамблеязы ышкаш ындыг шөлчүгештерниң талазындан акшаландырыышкынны улам идепкейлиг киириштирери чугула. Күрүнеге хамаарышпас коммерциялыг эвес организацияларга кем-херек үүлгедир болгаш социал өскүс болуп артар чоруктарны баш бурунгаар болдурбазы-биле профилактиканы, назылап кыраан хамаатыларга деткимчени, социал патронатты, чаагайжыдылганы, экологияны, патриотизмни сайзырадырын болгаш өске-даа кол төлевилелдерни боттарының ажыл-херээниң кол угланыышкыны кылып алырын сүмелээр-дир мен. Алызы барып күрүнениң эрге-хүлээлгелеринге дүүшпейн турар чүүлдерни ол секторнуң адрезинге дамчыдып берип болур. 

Коммерциялыг эвес организацияларны болгаш эки турачы чорукту деткиир талазы-биле регионнуң курлавыр төвүнүң баазазынга, ону бис 2018 чылдың декабрьда Улусчу чогаадылга бажыңынга ажыткан бис, сайзырадып эгелеп болур. Ындыг организацияның чедимчелиг талазын көргүзер кол чүүлү дээрге херек кырында ажылдап турар коммерциялыг эвес организацияларның саны, олче киириштирип мөөңнээн акша-хөреңгиниң түңү болгаш ачы-буянныг херектерниң сан-түңү болур ужурлуг.

Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Максим Викторович Туневка коммерциялыг эвес организацияларны болгаш хамаатылар ниитилелиниң институдун 2021 чылга чедир республиканың девискээринге сайзырадыр талазы-биле концепцияны болгаш ажылдаар планны тургузуп кылгаш, бадыладып киирерин дагзып тур мен.

Хүндүлүг коллегалар! Бо чылдың ноябрьда чугула хемчегни – корум-чурум үрээшкиннерин болгаш чоннуң арагалаашкынын баш бурунгаар болдурбас талазы-биле республика шуулганын эрттирген бис. Сөөлгү үеде ниити кем-херектер үүлгедиишкининиң деңнели 20 хуу бадып турарын демдеглеп-даа турар болзувусса, хөй-ниитиниң айыыл чок чоруу кайы хире чидиг айтырыг болуп, улусту дүвүредип турары республика шуулганынга көстүп келген. Криминалдыг чорук-биле демиселди күштелдирер болгаш ооң тыптып келир байдалдарын дазылындан узуткаар деп ниитилелдиң тодаргай негелдезин алган бис. 

Бирги ээлчегде, кол документилерни ажылдап кылгаш, бадыладып алырывыс чугула. Ооң иштинде чоннуң эки тура дружиналарының эрге байдалын тодараткан «Муниципалдыг милиция дугайында» Тыва Республиканың хоойлузун ажылдап кылыр. Эрге-хоойлу хажыдар чоруктарны баш удур болдурбас талазы-биле Тыва Республиканың концепциязын ажылдап кылыр, аңаа профилактиканың шупту субъектилерин болгаш оларның эрге-хүлээлгелерин көскү кылдыр тодарадыр ужурлуг.

Профилактиктиг ажылдың шупту киржикчилериниң – Адалар, иелер чөвүлелдериниң, Тываның оолдарының, Элээр чорук ниитилелиниң (ону бис тур­гузар ужурлуг бис), чоннуң эки турачы дружиналарының, шериг-патриотчу, спортчу организацияларның болгаш өске-даа хөй-ниити организацияларының – бети дээреде «Чон кем-херек үүлгедир чоруктарга удур» деп чижеглеп адаан төлевилел формадынга күжениишкиннерин каттыштырар апаар бис. 

Шуулганның чугула шиитпирлериниң бирээзи «Өзүп олурар салгалдарның сагыш-сеткил, мөзү-шынар кижизидилгезинге чаагай чаңчылдарга үндезилеттинген өг-бүлениң үнелиг билиглериниң концепциязын» ажылдап кылыр даалганы бергени болур. 

Экономиктиг чүткүлдер, инвестициялар, чаа технологиялар дугайында хөйнү чугаалап болур. Ынчалза-даа эң кол чүүл – бис аңаа белен болур ужурлуг бис. Тускай мергежилдиг билиг талазы-биле белен болур. Амы-хууда сеткил-сагыжывыс-биле белен болур. Каң кадык болур. Тодаргайлаарга, эртем-билигниң, сагыш-сеткил болгаш мөзү-шынарның, культураның үнелиг билиглери үндезин дөстүг болуп, кончуг шалыпкын өскерлип турар чаа делегейге бодувустуң хүлээлгевисти база туружувус­ту билир ужурлуг бис. 

Ёзулуг патриот чоруу дээш, бистиң Тывавысты алгап-йөрээп, алдаржыдар күзел-соруу дээш бодумнуң чаңгыс чер-чурттугларымга өөрүп четтирдим. Шүгүмчүлелдиг көрүш черле херек болбайн канчаар. Ол бистиң амыдыралывыста база бар болгай. Ынчалза-даа кол тургузукчу күш кезээде ынакшыл бооп чораан. Ада-чуртунга ынакшыл!

«Чаңгыс демниг Россия» партияның регион салбыры 2019 чылда «Чурттап чор мен. Ынак мен. Чоргаарланыр мен» чончу төлевилелди эгелээрин саналдап турар. Ооң шугуму-биле Тываның суурларының болгаш хоорайларының чогаадыкчы презентациязын көргүзүп эрттирерин, үлегерлиг эки кижилерниң, бойдус камгалалдыг черлерниң болгаш бурунгу тоолчургу чугааларның дугайында чугаалаар. Тергиин эки презентацияларны ниити республиканың девискээр шуулганынга көргүзер.

Саналды деткип тур мен. Ниитиниң эки ажыл-херээ-дир. 

Чазак Даргазының оралакчызы Анатолий Партизанович Дамба-Хууракка бо чугула угланыышкынның ажылын уштап-баштап, амгы үеге болгаш аныяктарның, бүгү ниитилелдиң негелдезинге дүүштүр, ону боттандырар механизмни болгаш ооң хевирлерин чедимчелиг ажылдап кылырын дагзып тур мен.

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Чурттуң удуртукчуларының салган стратегтиг сорулгаларын чедип алыр дизе, бистер өске регионнардан артык дүрген сайзыраар ужурлуг бис. Бис ону шыдаар­ бис! Хөй чылдар дургузунда бистиң үлетпүрде, энергетикада, көдээ ажыл-агыйда, тудугда, сайгарлыкчы чорукта, медицинада болгаш өөредилгеде, культурада база спорт талазында дыка хөйнү кылганывысты боттарыңар көрүп тур силер. Эрте берген чылдың чедиишкиннери ону бадыткап турар.

Базымдан базымче, чаңгыс аай чүткүл-биле бистер кады Тывавысты тургузуп тур бис. Келир үеже чүткүлдүг Тываны! Шупту чедиишкиннерниң артында ажыл-ишчи чонувус турар. Ооң күчү-күжү, энергиязы, мерген угааны, патриотчу чоруу болгаш бодунуң Ада-чуртунга ынакшылы-дыр. Ылап-ла бурунгаар шимчээшкинни хандырар чаңгыс аай чүткүлдүң кол үндезинин быжыглап чоруур кижи дээрге ажыл-ишчи кижи-дир! Бистиң экономиктиг болгаш социалдыг, культурлуг болгаш чогаадыкчы, спорчу база өөредилге талазы-биле сайзыралывыстың кол тургузукчу күш-шыдалы-дыр! 

Дараазында чылды «Күш-ажылдың кижизиниң чылы» деп чарлаарын болгаш «Эң тергиин үре-түңнелдиг ажыл-ижи болгаш чедиишкиннери дээш» деп чыл бүрүзүнүң шаңналын бадылаарын саналдап тур мен. Кижи кым-даа болгай-ла, дагжы, артист, садыгжы, башкы, кадарчы, тудугжу-даа дижик. 

2019 чыл – ынак Төрээн чуртувустуң сайзыралы дээш национал сорулгаларны болгаш стратегтиг сорулгаларны чедип алыры-биле улуг болгаш үре-түңнелдиг ажылдың старты болур ужурлуг. А Тывага хамаарыштыр социал болгаш экономиктиг сайзыралдың чаа деңнелинче үнүп, республиканың, Сибирьниң болгаш өндүр улуг чуртувустуң чонунуң аас-кежии дээш байлак курлавырларны амыдыралга боттандырар арга-дыр!

 Силер бүгүдеге чедиишкиннерни күзедим!