Араттың хүнү-биле!

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!

Бөгүн Тываның чаа төөгүзүнде бир-ле дугаар мал ажылдыг араттарывыстың Наадым байырлалын чүгле чоннуң эвес, а күрүнениң кылдыр демдеглеп эрттирип турар-дыр бис. Кайы-даа шагда мал ажыл-агыйы Тываның көдээ черлериниң өзек ажыл-агыйы болуп келген. Мал ажыл-агыйы рынокче шилчилгениң нарын, берге үелерин шыдажып эртер болгаш республиканың көдээ ажыл-агый адырын катап тургузар арганы берген. Чоокта чаа-ла келир үези чок диртип турган көдээ суур-сумуларда кайы хире чаа бажыңнар туттунуп турар-дыр, көрүп көрүңер даан — бүдүн-бүдүн кудумчулар болгаш кварталдар. Көдээде чүгле улуг салгалдың кижилери эвес, а аныяктар бодунуң быжыг дазылдарын «тарып», ажыл-агыйларны тургузуп, бизнести организастап турар апарган. Бо бүгү эки талаже өскерлиишкиннер Тываның кол ажыл-агыйы — мал ажыл-агыйының көдүрлүүшкүнүнүң ачызында болуп турар дээрзиниң бүгү барымдаалары бар. Араттарның күш-ажылы көдээде өске-даа ажылдарны кылырынга болгаш сайзырадырынга таарымчалыг байдалды тургузуп турар: эът, сүттү болбаазырадыры, алгы-кештен уран кылыгларны кылыры дээш, өске-даа, ол бүгүнү долгандыр амыдырал чорудулганың одагларының өске-даа хевирлери тыптып турар. Ынчап кээрге бистиң арат ажыл-агыйлары — көдээ экономиканың кол өзээ, адыры болуп турар. Бүдүрүп турар бүгү көдээ ажыл-агый продуктуларының 87 хуузу мал ажыл-агыйынга хамааржыр, ол дээрге миллиард чыгыы рубль-дир.

Хүндүткелдиг арат кижини күрүне деңнелиниң хемчээли-биле кандыг кижи деп санаарының хөй чылдагааннарының чүгле чаңгызы-дыр. Бистер шупту, Тываның чурттакчылары, канчап-даа кээрге өгбелеривистиң байлак езу-чаңчылдарынга кижизиттинген бис, оларны бөдүүн малчын өг-бүлелер сагып келген болгай. Малчын өг-бүлелер чүс-чүс чылдарны өттүр чаагай езу-чаңчылдарывысты камгалап-кадагалап арттырып, салгалдан салгалче материалдыг болгаш сагыш-сеткилдиң эртинелерин дамчыдып келген: көшкүн амыдыралдың аъш-чем кылырының чажыттарындан, кайгамчык уран чүүл хөөмейден эгелээн езулуг тыва эрниң мөзү-бүдүжүнүң дүрүмүнге чедир. Интернационалчы Тываның бүгү чурттакчылары — маңаа төрүттүнген-даа кижилер, көжүп чедип-даа келген кижилер бурунгу ол цивилизацияның күчү-күжүн сиңирип ап, оон күш-шыдалды ап чоруур бис.

Ынчангаш тыва араттың байырлалын өске байырлалдар-биле деңге күрүне байырлалы болдурганының ужуру ында. Ынчангаш республиканың эрге-чагыргазы мал ажыл-агыйын деткип, ону регионалдыг политиканың мурнады хөгжүдер адыры кылдыр чарлаан. Ынчалза-даа бистиң бурун езу-чаңчылдарлыг мал ажыл-агыйы экономиканың чаа байдалдарынга чаңчыгып тааржырынга чедир, ооң чедиишкинниг адыры болгуже чедир ам-даа күш, шыдамык чорук херек. Мал ажыл-агыйының хөгжүлдезинге көдээ ажыл-агыйның бүгү бар адырларын, болбаазырадылга үлетпүрүн чүдүрүп каан бо экономиканың өске-даа угланыышкыннары оон уг-шиг ап турар, орук тудуундан эгелээш, туризм индустриязынга чедир. Ол механизм ажылдап эгелей берген: мал бажының өзүлдези (ол талазы-биле Тыва Сибирьде мурнуку одуругда), улуг ажыл-агыйларның болгаш муң малдыг малчыннарның санының көвүдеп турары ону бадыткап турар-дыр.

Чедиишкинниң чугула кезээ — Наадымның кол маадырлары бистиң көдээ ишчилеривистиң, малчыннарывыстың кызымаккай күш-ажылы. Олар көдээниң амыдыралының дөзүн тургузуп турар.

Байырлал-биле, эргим чаңгыс чер-чурттугларым, Араттың хүнү-биле! Мал ажылының ишчилеринге күдүк базып мөгейип тур бис. Оларның күш-ажылының ачызында көдээ суур-сумуларывыс өзүп, сайзырап турар! Наадым хүннеринде эки дыштанып алырын, чогаадыкчы тура-сорукту күзедим.

Шолбан КАРА-ООЛ.
Тыва Республиканың Баштыңы.