Тыва Республиканың Чазааның 2021 чылда ажыл-чорудулгазының үре-түңнелдериниң база 2022 чылда мурнады боттандырар угланыышкыннарның дугайында отчедунуң талазы-биле Тыва Республиканың Баштыңының ТР-ниң Дээди Хуралының сессия хуралында илеткели

13.04.2022 Хүндүлүг Каң-оол Тимурович!
Хүндүлүг Дээди Хуралдың депутаттары!
“Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазының статузунуң дугайында” Тыва Республиканың Хоойлузу езугаар, 2021 чылда Тыва Республиканың Чазааның ажыл-чорудулгазының үре-түңнелдериниң дугайында база бо 2022 чылда ажылының мурнады боттандырар угланыышкыннарының дугайында отчетту республиканың парламентизинге сайгарып көөр кылдыр киирип тур мен. Документиниң хемчээли улуг – 74 арын, ында сан-чурагайлар база инфографикалар хөй. Ынчангаш эрткен чылга бодумнуң үнелелимни бербишаан, бөгүн республиканың мурнунда айтырыгларны шиитпирлээринге бодумнуң аргаларымны таныштырарын чөпшээреп көрүңер.
 Таптыг-ла чыл бурунгаар, апрельдиң 7-де, Россияның Президентизи Владимир Владимирович Путин Тыва Республиканың баштыңы бедик болгаш харыысалгалыг албан-дужаалды бодунуң чарлыы-биле меңээ бүзүреп дамчыткан. Эрткен чылды шилчилгелиг үе деп болур, чүге дизе быжыглаттынган адырларның республиканың болгаш федералдыг программаларда тургускан планнарының бадылаттынган бюджеди-биле ол ажылдап эгелээн турган.
 Ооң-биле чергелештир янзы-бүрү болуушкуннар-биле байлак чыл болган. Чер черлерде айтырыгларны эки билип, улуг-даа, бичии-даа айтырыгларга чөптүг шиитпирлерни тывар дээш кожууннарже үнүүшкүннерни чоруткан. Күрүне Думазының депутаттарынче база Тываның дээди албан-дужаалынче соңгулдалар болуп эрткен. Россияның вице-премьерлери, федералдыг сайыттар-биле ВСК чурумга-даа, азы амы-хууда-даа доктаамал харылзаага ажылдадывыс. Коронавирус халдавыры-биле демисел, кызыгаарлаашкын-шеглелдер турзажок, Тыва Арат Республиканың тургустунганының 100 чылдаанынга тураскааткан хемчеглерни эрттирген.
 Удуртуп-башкарылганың үзүктел чок ажылын база социал-экономиктиг турум чоруун хандырып, сезоннуг көдээ ажыл-агый, септелге ажылдарын үе шаанда кылып, одалга сезонун доозуп тура, дараазындаазынга белеткенип, тудуг программазын күүседип дээш, өске-даа ажылдарны боттандырары эң чугула ажыл-херектер күүсеттинген. Ажыл-чорудулгамның эгезинде республика чазаан хевирлеп алыры, азы Тываның чурттакчыларын дүвүреткен шупту айтырыглар-биле хүн бүрүде ажылдаптар удуртукчулар командазын тургузуп алыры эң бирги айтырыым ол турган. Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарында удуртулга ажылының шынарын болгаш үре-түңнелдерин бедидер сорулга-биле структурага болгаш кадрларга элээн өскерлиишкиннер болган.
 Республиканың чурттакчы чонунуң бөгүнде 30-ден ажыг хуузу 14-35 харлыг аныяктар болганда, Аныяктар херектериниң талазы-биле агентилелди тускайлаң чер кылдыр аңгылаанывыс, чөптүг шиитпир. Аныяктарның сонуургалдары болгаш айтырыглары хүннүң бөгүнгү айтырыын мурнай берген. Эртемниң улгаткан ролюн, чаа технологтуг шиитпирлерни ажылдап кылырының чугулазын өөренип көргеш, Тываның шапкын хөгжүлдезиниң кол чорулгазынга эртем үделгезин күштелдирер ажылдыг Эртем талазы-биле агентилел тургустунган.
 Коммунал ажыл-агыйында база чурттакчы чонда чидиг айтырыгларның чыглып кааны-биле аңгы орган - Чуртталга-коммунал ажыл-агый яамызын тургузар шиитпир хүлээп алдынган. Тудугнуң хемчээли каш катап өскени база шупту курлавырларны мөөңнээри чугула апарганындан республиканың Тудуг яамызы боттарының дорт ажыл-хүлээлгезинче кирген.
 Бойдус кулавырлары болгаш экология яамызы бот-боттарындан хамаарышпас ийи аңгы ведомство – Арга-арыг ажыл-агыйы болгаш бойдус ажыглалының яамызы база Дириг амытаннар объектилерин камгалаар талазы-биле күрүне комитеди кылдыр эде тургустунган. Ооң мурнунда чаңгыс удуртулгага турган оларның ажылдарын – бойдус ажыглалы база бойдус камгалалы кылдыр аңгылаан.
 Чамдык ведомстволарның ажылын федералдыг структуралар-биле дүүштүрүп, ажыл-чорудулгазын тодарадып, эде көрген. Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң талазы-биле ажылды харылзаштырар айтырыгларны Тываның Баштыңының Администрациязы биле Чазак Аппарадынче дамчыткан. Муниципалдыг районнарда республика Баштыңының бүрүн эргелиг төлээлер институдун дүжүрген. Чурттакчы чон-биле ажык чугааны чорудар хүлээлгени Чазакка, яамылар болгаш ведомстволар удуртукчуларынга онааган. Хамаатыларның сонуургалдарындан алгаш көөрге, уруглар эргелериниң талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ биле кижиниң эргелериниң талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ албан-дужаалдарны ийи аңгылааны шын шиитпир болган.
Удуртукчуларның ниити санын көвүдетпейн, эде тургузуп, хуваап тургаш, чаа органнарны тургусканын демдеглээри чугула.
 Чазактың чаартынган командазының ажылдаар кол угланыышкыннары - республика чурттакчыларының эң чидиг, аарышкылыг айтырыгларын шиитпирлээринде. Шупту кожууннарга чедип, чон-биле дорт чугаалажып, тудугларны, бүдүрүлгелерни болгаш социал адырның албан черлерин эргип көрдүвүс. Чон-биле ужуражып, чер-черлерде байдалдарны көргенивис соонда, дарый шиитпирлээр айтырыглар бары билдинип келген.
 Федералдыг бюджеттен немей хаара туткан акша-хөреңгивис-биле чыл чылдарда чыглы берген дыка хөй эрги айтырыгларны - кудуктарны тударын, оруктарны, көдээде социал адыр объектилерин септээрин шиитпирлеп, Улусчу инициативалар чылында ажылдап кылган элээн каш төлевилелдерни акшаландырып алдывыс. 18 көвүрүгнү септээн, 32 бажың чанының девискээринде оруктарны асфальтылаан, 133 девискээрде оңгул-чиңгилди дескилеп, 7 девискээрде машина тургузар черлерни кылган. Күштерни чыып мөөңнээр, темп болгаш чиге шимчээшкин негеттинер, амыр эвес ажыл болган, ынчалза-даа ону кылып шыдапкан бис. Бергедээшкиннерден аңгыда, күжениишкинниг бо ажыл улуг сеткил ханыышкынны берген. Чижээ, чаа септээн Ак-Дуруг школазын, Шагаан-Арыг хоорайда кожууннар аразының эмнелге төвүн, хөй каът бажыңнарның чаа кылган крышаларын азы Чөөн-Хемчиктиң Бажың-Алаакта чаа көвүрүгнү, Кирсарайда чырыкты кииргенин көргеш, сеткил өөрүй бээр.
Немелде федералдыг акша-хөреңги-биле Туран, Чадаана хоорайларда, Сукпак, Сарыг-Сеп, Ак-Дуруг, Нарын, Булуң-Бажы, Чодураа суурларда котельнаяларны база чылыг четкилерин септеп-селээн. Ак-Довуракта, Шагаан-Арыгда, Самагалтай, Эрзин, Хандагайты, Сукпак, Суг-Аксы, Чаа-Хөл, Тоора-Хем, Мугур-Аксы, Кунгуртуг, Өөк, Сушь суурларда кудумчу чырыктарын киирген.
 Ол ышкаш 13 кожуунну чаа дизель-генераторлар-биле курлавырлап хандырдывыс. Дыка хөй чылдарда кылдынмаан чүүл – республиканың коммунал техника парыгын чаартып, 48 тускайжыттынган машина-биле четчелээн. Кызылда база республиканың 32 суурунда 50 муң хире чурттакчыны арыг суг-биле хандырар 48 кудукту чер адаандан үндүр өрүмнээн. Өскүс уругларга бажың тудуун доозуп, чылыг хандырылгазынга кожар дээш, элээн акша-хөреңгини шилчиттивис. Ол бөлүктүң хамаатыларын чурттаар чер-биле хандырар программада хөй чылдарның өрези ынчалдыр “хагдынган”.
 Республика чазааның ол улуг ажылының түңнелдери-биле, хамаатылардан кирген 100 муң ажыг санал-оналдарны чаңгыс аайлап, аңаа даянып Улусчу программаны ажылдап тургускаш, тускай доктаал-биле бадылаан. Ону чада аайы-биле боттандырар болгаш, республика органнарының база муниципалитеттерниң ажылында хөгжүлдениң чепсээ, дорт удуртулгазы апаар ужурлуг.
 Республика Баштыңы албан-дужаалда мээң ажылым колдуунда стратегтиг айтырыгларже угланган, оон бичии хемчээлдиг хүннүң айтырыгларын тус чер бот-башкарылга органнары шиитпирлээри билдингир. Херек кырында ону-даа, мону-даа кылыр апаар-дыр. Чамдыктарда, чаңгыс ажыл болур.
 Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерде аар чүъктү, биче бизнестиң база хуу сайгарлыкчыларның бергедээшкиннерин билгеш, ажылым эгезинде-ле чурттакчы чонга чырык энергиязының таривин база хөмүр өртээн бадырар сорулганы салган турдум. Россия Федерациязының Чазаа 2021 чылдың июльда электри энергиязын дамчыдар ачы-дузага тарифтиң хемчээлин бадырган. Ол юридиктиг черлерге 28% эвээжээн. Республика бюджединден акшаландырар албан черлериниң чарыгдалындан камналганы энергия садып-саарар кампанияларның чидирген орулгаларын дуглаарынче, чурттакчы чоннуң төлевирлерин эвээжедиринче угландырган. Республиканың чурттакчылары августуң 1-ден, чырык хандырылгазынга төлевирни планнап турганындан 9 хуу эвээшке, чиигеткен тариф-биле төлеп эгелээн. 30 чылдар дургузунда чырык энергиязының өртээ бир дугаар ынчаар чиигээн. 2022 чылда ол тариф хевээр артар.
 2021 чылда хөмүр өртээн өстүрбейн, турум тудар талазы-биле шиитпирлиг хемчеглерни алдывыс. Хөмүрнү сөөрткен чарыгдалдары-биле кады санаптарга, чүгле эвээш орулгалыг кижилерге эвес, а хөмүр одаар чурттакчы чоннуң хөй кезиинге ол күш четтинмес апарган турду. Чазактың шиитпири-биле компанияның хөмүр садар өртээн 17 хуудан хөйге кызырып – тоннада 2220,1 рубль чедир бадырган. Россияның Чазааның деткимчези-биле хөмүр компаниязы-биле дугуржулга чедип алдынган, оларга хөмүрнү даштыкыже үндүр садарынга транспорт квотазын аңгылап бээр дугайында шиитпир үнген. Ол Тываның даг-руда компаниязы-биле кады ажылдажылга дугайында дугуржулгага атты салырынга идиг болган болгаш, чазактың чурттакчы чонунга тонна хөмүрнү (үндүрүглерни катай санааны-биле) 2220,1 рубльга садар өртээ, 2022 чылда база күштүг болуп артар.
 Хөмүр өртээн бадырганы, ону аар өртекке садып турарларга дүвүрээзинни болдурган. Ындыг болзажок, республикадан хөмүрнү үндүр сөөртүрүн кызыгаарлаан тодаргай хемчеглер алдынган. Ол базымнар чурттакчы чоннуң база котел одаар черлерниң хөмүр-биле хандырылгазында үзүктелиишкинни доктааткан. Одаар хөмүр өртээн бадырар дээш өске-даа аргаларны көрүп турар бис. Кожа регионнардан элээн чиик өртектиг хөмүрнү республикаже киир эккеп эгелээн. Республиканың кожууннарынче хөмүр сөөртүлгезин төпчүдери-биле одаар чүүл складтарының четкизин тургускан. Ак-Талдың хөмүр чыдынын шиңгээдир айтырыг шиитпирлеттинип турар, ооң баазазынга чурттакчы чонга болгаш бюджет организацияларынга таарымчалыг өртектиг хөмүр хандырылгазының системазын тургузары планнаттынган.
 Хөмүр бистиң бажыңнарывысче чылыгны эккээринден аңгыда, экологтуг улуг айтырыгларны тургузуп турар. Росгидромет база Роспотребнадзорнуң шинчилээни-биле алырга, агаары эң-не хирлиг хоорайлар даңзызында Кызыл база кирген. Тываның эрге-чагыргазы дыка хөй чылдарда база аңгы-аңгы деңнелдерде ооң дугайында чаңгыс эвес катап чугаалап келген.
 «Экология» нацонал төлевилелдиң “Арыг агаар” федералдыг төлевилелинче Кызылды киирер дээш доктаамал туржуп келдивис. Чогуур шиитпир хүлээп алдынган болзажок, ооң боттанылгазынче оон-даа хөйнү кылыр апаар. Федералдыг чазак Россияның 29 хоорайлары-биле чергелештир, бистиң найысылалывыска база агаарже аар ышты үндүрерин эвээжедир комплекстиг тодаргай хемчеглерни ажылдап кылып турар. 2022 чылдың сентябрьда экспериментини эгелээр.
Газификация - мээң баштайгы стратегтиг идеям болур. Дыка нарын херек болду, ынчалза-даа бичиилеп бурунгаарлап тур бис. Россияның Энергетика яамызы-биле дугуржулга езугаар одалга-энергетика балансызын тургузуп, «Газпром» база Сибирьде кожа регионнар-биле ол айтырыгны ажылдап турар. Газ хандырылгазының чаңгыс аай системазындан суугаткан бойдус газын дамчыдары-биле газ шыгжамырының база ажыглалының инфраструктуразын тудар айтырыг база бар.
 2021 чылда федералдыг чазак Тывага хамаарыштыр база бир улуг шиитпирни хүлээп алган – республика девискээринде боттандырып турар инвестиция төлевилелдерин энергия-биле хандырарының комплекстиг планын бадылаан. Ак-Сугнуң, Кызыл-Таштыгның база Кара-Белдирниң чыдыннарынга ажылдаар төлевилелдерни чурттуң чаңгыс аай энергетика хандырылгазының системазынга кожары планда көрдүнген. Республикага чугула бо төлевилелдер үш муң ажыг чаа ажылчын олуттарны бээр. Чырык дамчыдар транзиттиг, бедик вольтулуг үш шугумну база дөрт чаа подстанцияны тудар. Тожу кожууннуң хөгжүлдезинге чаа арга-хевирлер ажыттынары, ол эң чугула. Тываның найысылалы немей 40 мВт энергияны алыр. Шупту инфраструктуразы бар чаа социал объектилерни база комплекстиг чуртталга тудуунуң 6 микрорайонун тударынга ол чедер.
 Хүндүлүг депутаттар! Отчеттуң долу сөзүглели-биле таныжып четтигипкен болганыңарда, чурттуң Президентизиниң салганы национал сорулгаларын база айтырыгларны чедип алганын үнелээр онза чугула чүүлдерге элээн доктаап көрейн. Республика 2021 чылда 11 национал төлевилелдерниң боттаныышкынынга киришкен. Национал төлевилелдерниң шупту планнары чогуур хуусаазында, долузу-биле күүсеттинген.
 Чүнүң-даа мурнунда, демографтыг кол көргүзүглеривис мурнунче үнген. 2021 чылда өзүп төрүүрүнүң коэффициентизи 1000 чурттакчы чонга онааштыр 20 кижи болуп, ортумак российжи көргүзүгнү 2 катап ашкан. Республика ол көргүзүг талазы-биле Россияда Чечняның соонда, ийиги черде. Коронавирустуң ийи улуг чалгыы эртсе-даа, өлүп-хораар чорук эвээжээн. Бистиң көргүзүүвүс ортумак российжи деңнелден ийи катап эвээш. Ынчангаш чурттакчы чоннуң чайгаар өзүлдези улгаткан. Сибирь федералдыг округда база Россияда ниитизи-биле чурттакчы чоннуң саны кызырлып турар.
 Кижилерниң амыдырал-чуртталгазының экижээниниң бир кол көргүзүү – хар-назынның узааны болур, 2021 чылда 66,7 болуп, ол чартык чылга өскен. Ол бисте эң дүшкүүрлүг көргүзүглерниң бирээзи. Ковид мурнунда, 2019 чылда, ол 67,6 хар болганы төөгүлүг сан-чурагай болган. 2030 чылга чедир 80 хар чедирер деп айыттынган болганда, бистен ам-даа улуг күжениишкиннер херек. Курлавырларывыс бар.
 Кадык камгалалының материал-техниктиг хандырылгазын экижидер дээш эрткен чылда дыка хөй чүүлдер кылдынган. Бирги звенонуң хөгжүлдезинче кол кичээнгей угланган. ФАП-тар, эмнелге амбулаторияларын тудары уламчылаан, көдээде эмнелге ажылдакчыларынга идиг бээр төлевирлерни киирген. 2021 чылда Кызылда хоорай поликлиниказының чаа консультативтиг-диагностика төвү ажылдап эгелээн. Үш кислород станциязын садып, эптээн, Чөөн-Хемчик биле Барыын-Хемчикте кожууннар аразының эмнелге төптеринде ПЦР-лабораторияларны дериг-херекселдер-биле дерээн. Эмнелге албан черлери көжүп чоруур 21 медицина комплекстерин алган, үш муң ажыг кижиге эмчи дузазын бажыңнарынга чедип көргүскен.
 Кызыгаарлаан хемчеглер соонда планныг эмчи дузазын катап эгелээн. Ооң мурнунда бедик технологиялыг эмчи дузазын алыры-биле республикадан дашкаар чоруп турган болза, ам дыка хөй хевирлерде эмчи дузазын мында көргүзүп турар.
 Республиканың чазаа эмнелге инфраструктуразын ам-даа улам сайзырадыр талазы-биле ажылдарны чорудуп турар. Россияның Президентизи Владимир Владимирович-биле бирги ужуражылгам соонда келгеш, федералдыг адрестиг инвестиция программазынче туберкулезка удур эмнелгени база онкология диспансерин киирер даалганы берген мен. Республиканың чаа уруглар эмнелгезин 2022-2024 чылдарда тудар техниктиг даалга чөпшээрелин алган.
Чазактың өөредилге адырында ажылы уруглар садтарында олуттарның чедингирин көвүдедеринче, школаларда үшкү сменаны чок кылырынче, өөредилгениң шынарын бедидеринче угланган. Кызыл биле Шагаан-Арыгда 280 олуттарлыг 3 уруглар садтарын туткан, Ийи-Талда 30 олуттуг ясли, 3 санныг хуу уруглар садтарында 70 олуттар ажыглалче кирген. Школа назыны четпээн албан черлеринде олуттар-биле хандырттынмаан уруглар санын эвээжедиринге ол дөгүм болган. Мурнувуста улуг ажылдар манап турар - ниитизи-биле 3916 олуттуг школалар, 360 олуттуг уруглар садтары туттунар, хуу садиктерге 60 чаа олут немежир, 26 школаның капитал септелгезин кылыр. Россияның Чазаа бисти деткээн, чоокта чаа М.В.Мишустин чазактың ажылының дугайында Күрүне Думазынга илеткеп тура, бистиң хереглеливисти база демдеглээн.
 Өөредилге адырында башкыларның шалың төлевирерин улгаттырганы-биле холбаалыг бир чугула шиитпир хүлээп алдынган. Шупту чүве ындыг дораан, таптыг болу бербээн, ынчалза-даа бистиң башкыларывыс ол шиитпирниң боттуг түңнелин эскерген.
 Пандемия мурнунда турганы ышкаш, чурттакчы чоннуң ажылче хаара туттунган санын 2021 чылда катап тургузары - регионнуң күш-ажыл рыногунда өзек айтырыг болган. Ажылче хаара тудуушкун 108 муң кижи чедип, планныг көргүзүгнү 5,3 хуу ашкан. Ажыл чок чоруктуң ниити деңнели база бүрүткээшкинниң саны эвээжээн.
Президентиниң өг-бүлелерни деткээн инициативалар пакеди ядыы-түреңги чорук талазы-биле байдалды шеглээринге кол тепкииш болган. 2021 чылда өг-бүле, ие-чашты база уругларны деткииринче 5,8 млрд рубльди үндүрген, 2020 чылга деңнээрге 2,7 млрд хөй. 103,8 муң чаштарлыг 73 муң өг-бүле төлевирлерни алган.
Ядыы-түреңги чорукту эвээжедиринге дээштиг мезанизм – социал керээ болган. 2021 чылда 369 керээ чардынган, 2020 чылдан 59 керээ хөй. Эвээш орулгалыг хамаатыларның ниити санындан 12 ажыг хуу кижини социал керээлерже хаара туткан. Акша-хөреңгиниң 52 хире хуузу сайгарлыкчы ажыл-чорудулганы ажыдарынче үнген. 862 өг-бүле ол угланыышкын-биле дузаны алган. Эвээш орулгалыг 955 өг-бүле амыдыралдың берге байдалын ажып эртеринге, 640 өг-бүле хууда дузалал ажыл-агыйын хөгжүдеринге дузаны алган. Төлевилелдиң 5 муң ажыг киржикчизи керээ дузазы-биле амыдырап чурттаарының кудуку хемчээлинден хөй орулгалыын көргүскен.
 Бо бүгүнүң төнчү сорулгазы – ядыы-түреңги чоруктуң деңнелин эвээжедиринде. Баш бурунгаар санаашкыннар-биле алырга, 2020 чылга деңнээрге ядыы-түреңги чоруктуң деңнели 2,4 пунктуга кызырлып, 31,7 хуу болган. Ол - ам-даа эвээжедири чугула.
 Эрге-чагырганың бүгү деңнелдерде органнарның кол айтырыы – ядыы-түреңги чорукту эвээжедири болуп артпышаан. Бистиң шупту кол экономиктиг төлевилелдеривис ол сорулганы чедип алырынче угланган. Ажылчын чаа олуттарны тургузар, бизнести идепкейжидер база хамаатыларның орулгаларын көвүдедир, бөгүнде хереглелдиг ховар дээн чер адааның казымалдарын казар, ыяш дилдирер бүдүрүлге, кызыгаарлар аразының логистика төлевилелдери, көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезин шалыпкын хөгжүдер чаа төлевилеливис дээн ышкаш, мурнады боттандырар төлевилелдеривис хөй. Чырык энергиязынга тарифти база хөмүр өртээн эвээжеткен бистиң хөделиишкиннеривис аңаа идигни бээр.
 Мооң мурнунда-ла эгелээн 14 губернатор төлевилелдериниң күүселдези 2022 чылда уламчылаар, оларга ийи чаа - хем-суг көдүрлү бээр үелерде малчын коданнарже аргыжылга айтырыын шиитпирлээр ужурлуг «Улусчу көвүрүг» база «Тываның сүдү» төлевилелдер немежир.
Ядыы-түреңги чорукту эвээжедир талазы-биле стратегтиг болгаш оперативтиг шиитпирлерни ажылдап кылыр кылдыр, 2030 чылга чедир чоннуң түреңги чоруун кызырар - национал сорулгаларны чедип алыр талазы-биле чөлевилелди тургузар дугайында шиитпирни үндүрген мен, ол идепкейлиг ажылдап турар.
 Хүндүлүг депутаттар! Республика кол макроэкономиктиг көргүзүглер талазы-биле 2021 чылды эки түңнелдерлиг дооскан. Үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи 106,3 хуу болган, Тыва темп талазы-биле Сибирь регионнарының аразында 3-кү черже үнген. Колдуунда тывыш адырының бүдүрүлгелери өзүлдени хандырган. Ооң-биле чергелештир болбаазырадылга үлетпүрүнде продукция – идик-хеп, аъш-чем продуктуларын, эът продукциязы база консерваларны, металлга хамаарышпас минералдыг продукцияны, садар бетонну база чыып тудар тудуг конструкуцияларын база өске-даа тудуг материалдарын бүдүрери көвүдээн.
 Республиканың бот-тускайлаң программа күүселдези баштайгы түңнелдерин берип эгелээн. 2021 чылдың эгезинде, «Восток» КХН-ниң баазазында демир-бетон кылыглар бүдүрүлгезин ажылдаткан. Бүдүрүлге амдыызында, чылда 40 муң куб метр кылыгларны бүдүрүп турар. Чоокку чылдарда ооң күчүзү 60 муң куб метр чеде бээр.
«Сен-Ги» КХН-ниң баазазында тууйбу бүдүрүлгезин модернизастаан. 2021 чылда 2,5 млн кезек тууйбуну бүдүрген. Бүдүрүлге 2022 чылда 4 млн кезекти, а алызы барып чылда 10 млн кезек тууйбуну бүдүрери планнаттынган.
 Россияның Үлетпүр-садыг яамызының шугуму-биле Тывага үлетпүр бүдүрүлгезин хөгжүдер федералдыг акша-хөреңгини бир-ле дугаар камгалап алдывыс. 108,9 млн. рубль хемчээлдиг бюджеттер аразының трансферт акшазын курлавыр хандырылга организацияларының ачы-дузазын төлээринче, инвестиция төлевилелин боттандырган үлетпүр организацияларның чарыгдалдарының чамдыызын эгидеринче, база ол ышкаш чаа дериг-херексел садып азы лизинг алырынче угландырар.
 2021 чылда көдээ ажыл-агыйының каттышкан продукциязы 6,96 млрд. рубль болган. Ниити хемчээлдиң 82,6 ажыг хуузу, азы 5,75 млрд рубли мал ажыл-агыйынга онаажыр. Мал ажыл-агыйы турум өзүлдени көргүскен. 2020 чылга деңнээрге 13,2 хуу хөйге тараа культураларын ажаап алган.
 Бөгүнде бистиң санал-оналдарывыска даянгаш, Росияның Чазаанда Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазынче эдилгени киирип, АҮК хөгжүлдезинче күжениишкинни угландырган. Ол мурнады көөр угланыышкын бүгү чурт деңнелинде шиитпирлер-биле дүгжүп турар. Чоокта чаа Россияның Президентизи агроүлетпүр хөгжүлдезиниң талазы-биле хуралда, Россияда иштики рынокче шынарлыг, чедингир өртектиг аъш-чем продуктуларының бүдүрүлгезин база хандырылгазын улгаттырар херек деп чугаалаан. Ботта аъш-чемниң четчири – Россияның боттуг чижилгеге артык шыдалдыын көргүзүп турар, ол бистиң чонувустуң эрге-ажыынга дээш ажылдаар ужурлуг деп, демдеглээн.
 Аъш-чемниң айыыл чок чоруу, боттуң аъш-чем продуктуларын бүдүрерин көвүдедири – Тывага база чугула сорулга ол. Ооң-биле кады бистиң көдээ чурттакчыларывысты база деткиири чугула. Көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлериниң орулгазын көвүдедир ужурлуг сүт, дүк база эът болбаазырадыр төлевилелдерни ажылдадып эгелээр. Ылаңгыя “Тываның сүдү” төлевилели-биле 2025 чылга чедир 6 сүт фермаларын, сүт хүлээп алыр 6 пунктуну тургузуп, амгы үеде сүт болбаазырадып турар 10 цехти эде чаартыр.
 Хүндүлүг депутаттар! 2021 чылда пандемия-биле холбаалыг элээн кызыгаарлаашкынныг хемчеглер турзажок, биче болгаш ортумак бизнес ону шыдажып эрткеш, сайзыралды алганын анализ көргүскен. Экономиканың ол адырында субъектилерниң саны эрткен чылдан 613 сайгарлыкчыга азы 8,9 хуу көвүдеп, ажыл-биле хандыртынган кижилер саны 17,6 хуу немешкен. 2020 чылга деңнээрге үүрмек садыг саарылгазы 1,2 млрд. рубль ажыг акшага немешкен. Сайгарыкчыларның бюджетче төлээни каттышкан орулгага үндүрүг киирилдези 37 хуу көвүдээн.
 2021 чылда республиканың чазаа социал керээлер база Сайгарлыкчы чорукту деткиир фонд шугуму-биле 12 млн рубль ниити түңге чиигелделиг чээлилер алгаш, боттарын ажыл-биле хандыртынган хамаатыларны деткиир ажылды идепкейжиткен. Саң-хөө, чээли бээр, административтиг салдарны эвээжедир дээш, деткимчениң өске-даа бөлүк аргаларын ажыглаан. Республика чазааның шиитпири-биле “орулгаларга” үндүрүг онаалдазының бөдүүнчүткен системазының ставказын 6-дан 3 хуу чедир, “орулгалар-чарыгдалдар” талазы-биле 15-тен 7 хуу чедир кызырган, ол чиигелделерни 2022 чылдың төнчүзүнге чедир узаткан. Тыва Республикада боттары ажыл-биле хандыртынган кижилерниң саны 3,5 муң кижиге көвүдээн.
 Кол фондуларже инвестиция хемчээлин кудулатканы - 2021 чылдың казыыры болур. Төлевилелдер күүселдезиниң графиги езугаар улуг төлевилелдер шугуму-биле киирилделер элээн, үштүң ийизи хире эвээжээн. Ындыг болзажок, «Восток» тудуг компаниязы эки үлегерни көргүзүп, инвестиция программазын 73,2 млн рубль турганындан, 199,4 млн рубль чедир көвүдеткен.
 Ындыг-даа болза, 2021 чыл - инвестицияларны хаара тударынга байдалдарны хевирлээринге чугула үе болган. Чуртталга бажыңнарын база социал ужур-дузалыг объектилерни тударынга чер участоктарын аукцион эрттирбейн инвесторларга бээр арганы көрген “Чер дугайында” хоойлуже эдилгелерни шалыпкын хүлээп алганы дээш, республика парламентизиниң боттуг ажылын демдеглекседим. “Чер дугайында” Конститусчу хоойлунуң 14 чүүлүнүң 3 кезээнде доктааткан критерийлерге улуг инвестиция төлевилелдериниң дүгжүп турарының дугайында шиитпирлерни хүлээриниң негелделерин база чурумун республиканың чазаа бадылаан. Ол инвестицияның арга-шинээн элээн экижидер.
 Инвестиция политиказының кол угланыышкыннарының бирээзинге регионнуң инвестиция стандартын киирери хамааржыр. Бизнести чорударынга таарымчалыг байдалдарны тургузарынче угланган регионнуң инвестиция стандартын 2022 чылда шенеп киирер 30 регионнуң санынче Тыва Республика база кирген. Бир эвес ону чедиишкинниг ажыглап шыдаптар болзувусса, инвестициядан тырткан үндүрүг түңүнге федералдыг деткимчени база инвестиция ажыл-чорудулгазынга деткимчениң өске-даа хемчеглерин алыр арга бар апаар.
Республиканың тудуг комплекизи 2021 чылдың баш бурунгаар салган шупту көргүзүглерин күүсеткен. 2021 чылда республика хары угда 950 объектиге тудуг ажылдарын чоруткан. 768 объектини дужаапкан, артканнарын 2022 чылда доозар.
Кол күжениишкиннерни чуртталга тудуунуң хемчээлин улгаттырарынче, хоорай тудуунуң документилерин кылдыртырынче углаан. Чыл дургузунда 108,5 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн туткан. 2021 чылдың түңнелдери-биле алырга, 2020 чылдан хөйге, бир кижиге онааштыр 14,6 кв м чуртталга шөлү-биле хандырттынган. Өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан 466 кижини чурттаар чер-биле 2021 чылда хандырган, 2022 чылда ол программа-биле 213 квартираны туткаш, хүлээдир.
Аварийлиг чуртталга фондузундан өскээр көжүрер программа-биле 2021 чылда 281 өг-бүле чаа квартираларны алган, 2020 чылга деңнээрге 26 өг-бүле хөй. Чыл дургузунда 8297 өг-бүле чуртталга байдалын экижиткен, планнап турганындан 63,7 хуу хөй. Эрткен чылын 900 өг-бүле боттары бажыңнарын туткулап алган.
Инвесторларга чер участоктарын бөдүүнчүткен негелделерлиг бээри комплекстиг чуртталга тудуун дүргедеткен. Чаа чурум езугаар 6 керээни чарып, 225,8 муң дөрбелчин метр ниити шөлдүг, 74 квартиралыг хөй каът бажыңнарны тудары көрдүнген. Республика 4,5 муң хире дөрбелчин метр шөлдүг 106 квартираны бодунуң өнчүзүнче халаска алыр.
 Бөгүнде комплекстиг тудугнуң 5 төлевилелинде – Кызыл хоорайда «Иркутский», «Московский», «Спутник», Каа-Хем суурда «Преображенский», Хову-Аксы суурда «Юбилейный» биле «Первомайский» микрорайоннарда ажылдар кидин-түлүк. Оларның чамдыызы күрүне экспертизазын эрткен, 2022 чылда артканнарын бадылаар.
 Эрткен чылын орукчулар “Айыыл чок болгаш шынарлыг оруктар” национал төлевилелдиң 333 объектизинге ажылдаан. 139,7 км оруктарны, 0,9 км хемчээлдиг 35 көвүрүгнү септеп, чаарткан. Кылдынган ажылдарның хемчээли эрткен чылдың көргүзүүнден 3 катап көвүдээн. Республика адырның тускай сорулгалыг кол көргүзүглерин шалыпкын дооскан. Регион чергелиг автомобиль оруктарын нормативтиг негелдеге дүүштүр кылырын 48,7 хуу чедирген, а план - 47,6 хуу турган.
Автомобиль транспорту-биле аргыжылганың хемчээли билдингир чылдагааннар ужун эвээжээн. А авиа-аргыжылга эки талаже өскерилген. Республика иштинде рейстерде сөөртүлгениң хемчээли 40% өскен. Кызыл биле Сибирь регионнарның найсылалдары – Красноярск, Новосибирск, Иркутск, Абакан, ол ышкаш Москва аразында доктаамал авиарейстерге субсидияларны берип эгелээнинден, регионнар аразында пассажирлер аргыжылгазы үш катап, 34,76 % көвүдээн. Пассажирлер саны көвүдээнинден рейстер ужудулгазын немээн. 2022 чылда Кызыл - Улан-Удэ рейзинге субсидия-биле ужуп эгелээр.
 Хүндүлүг депутаттар! Чазактың ажылының чугула угланыышкыны - республиканың дээди хоойлужудулга болгаш төлээлекчи органы – Дээди Хурал-биле кады ажылдажылгага доктаап көрейн. Хуралдың депутаттары-биле ажыл-агыйжы, үре-түңнелдиг база бүзүрелдиг хамаарылга тургустунган. Тываның Парламентизи чазактың саналдааны 40 хоойлуну хүлээп алган, ооң санында инвесторларны хаара тударының, экономиктиг хөгжүлдеге байдалдарны тургузарынче угланган 3 конститусчу хоойлу бар. Дээди Хурал бюджетти хевирлээр айтырыгларны, херек апарза – ынаар өскертилгелер киирерин хынамчалыг көрүп турар. Республика звенозунуң удуртукчуларын томуйлаарда мээң киирген кандидаттарымны деткээн. Шиитпирлер хүлээрде, дүгжү бээр черлерни тып, ажылды кады чорудуп турар бис.
Кады ажылдажылганың эптиг аргазын – Хуралдың чөвүлели биле Чазак чөвүлелиниң каттышкан хуралдарын эрттирип турар бис. Моон-даа соңгаар кады ажылдажылгавыс үре-түңнелдиг болурунга бүзүрээр мен.
 Хүндүлүг депутаттар! Чылдың шупту хемчеглерин күүсеткениниң долу чуруу отчетта бердинген, чаа шиитпирлерни база аргаларны тыварынга, ылаңгыя экономиканың чурагайлыг трансформация кезээнге, креативтиг индустрия хөгжүлдезинде, культура, спорт болгаш өөредилгеден эгелээш, амыдырал-чуртталга сервизи база чаагайжыдылгага чедир, аңгы-аңгы адырларда амгы үениң шиитпирлерин тыварынга бо көргүзүглер эге баштайгы точка апаар ужурлуг. Ынчангаш 2022 чылды Чаа шиитпирлерниң чылы кылдыр чарлаан. Адырлар ведомстволарының мурнунда республиканың хөгжүлдезинге чаа аргаларны тып, ону боттандырар сорулга салдынган. Амгы үеде Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң узун хуусаалыг стратегиязын чаартыр ажылдар чоруп турар.
Муниципалдыг айтырыгны база көрдүвүс. Муниципалдыг тургузугларны хөгжүдериниң мурнады боттандырар төлевилелдер шилилдезин 2021 чылда чарлаан бис. Сес кожуундан бир-бир төлевилелди деткиир кылдыр бөгүнде шилип алган. Кожуун чагыргаларының ол төлевилелдер талазы-биле чагаан инвестицияларының ниити хемчээли 2 млрд рубль ажып турар. Арткан 11 муниципалитет төлевилелдерин ам-даа кылбышаан. Бо үеде муниципалдыг тургузуглар-биле адырлар яамылары төлевилелдерни акшаландырар мөөрейлерге киржир чагыгларны белеткеп турар.
 Хүндүлүг коллегалар! 2022 чыл бистиң чуртувуска чаа шылгалданы болдурган. Делегейде, бистиң чуртувуста байдал көңгүс өскерилген. Чурттуң удуртулгазы февраль 24-те Донбасс болгаш Луганскының чурттакчыларын камгалап, Украинаны демилитаризастаар база денацификастаар тускай шериг операциязын чорудар шиитпирни хүлээп алганын билир силер. Россияның шиитпирлиг, быжыг туружун барыын чүк чурттары каржы удурланыышкын-биле хүлээп алган. Бистиң чуртка удур санкцияларны киирип, экономиктиг дайынны чарлаан. Бөгүн Россияның эрге-чагыргазының шупту адырлары база органнары мобилизастыг онза чурум-биле ажылдап турар.
 Чоокта чаа парлаан Россияның Чазааның ажыл-чорудулгазының дугайында отчетта, чоокку кыска үеде ажылдың кол приоритеттерин тургускан. Бүдүрүлгелерниң үзүктел чок ажылын хандырары; чурт иштинде сайгарлыкчы чоруктуң хостуун калбартыры, эң берге байдалдыг хамаатылар бөлүүн деткиири; хереглел рыногун барааннар-биле четчир кылдыр хандырары көрдүнген. Бо шупту угланыышкыннар биске база эң чугула. Ажыл-херектерниң боттуг байдалын көрүп тургаш, таарымчалыг болгаш оперативтиг шиитпирлерни хүлээп алыр ужурлуг бис.
2022 чылда даштыкыдан санкциялыг ыйыдыышкыннар үезинде республика экономиказының хөгжүлдезин хандырар бирги ээлчегниң хемчеглер планы хүлээп алдынган, ында 55 инициатива бар. Бизнесче административтиг базыышкынны кызырары, хыналдалардан хостаары дээн ышкаш чигелделер, 2022 чылда хевээр артар. 2022 чылда шупту хереглекчилерге электри энергиязынга чиигелделиг тарифти, хөмүрге чиигеткен өртекти база арттырдывыс. Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук субъектилеринге деткимчени көргүзер – чиигелделиг ставка-биле субсидия, 50 база 50-ге субсидиялар, магадылалдыг деткимче, үлетпүр бүдүрүлгелерин деткииринге ТР-ниң хөгжүлде фондузу таварыштыр субсидияларны бээри. Бүдүрүлгелерниң система тургузуунуң байдалынга мониторинг, аъш-чем болгаш өске-даа барааннар өртектеринге база курлавырынга мониторинг - ажыл-чорудулганың өзээ апаар.
 Көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлери часкы хову ажылдарынга кывар-чаар материалдар садып алырынга, көдээ ажыл-агый техниказынга чиигелделиг лизинг алырынга немелде деткимчени алыр. Тарылга шөлдерин 10 хууга улгаттырган (68,3 муң га), эки түңнелдер бээринге белен кижилерге ону бээр бис. Бо чылын тарылга үезин аъш-чемниң айыыл чок чоруун хандырарынга чугула хемчег кылдыр көрүп турар бис.
Санкцияларга удур хемчеглер өттүр, автомобиль оруктарын федералдыг өнчүже дамчыдарын, Хандагайты эрттирилге пунктузун модернизастаарын, мөөңнеп-хуваар инфраструктуралыг логистика төвүн аңаа тударын, Кызыл хоорайның аэропортунга делегей чергелиг эрттирилге пунктузун ажыдарын, Тожуда Улуг-Хемни кежир көвүрүг тудуун доозарын планнаан бис. Тывадан эътти үндүр сөөртүрүнде кызыгаарлаашкынны ап кааптарын шиитпирлээр айтырыг, “Тарылга чокка таарымчалыг” деп регион статузун алыры база аңаа хамааржыр.
 Барыын чүк чурттарының санкциялары Россияның экономиказының стратегтиг угланыышкынын Чөөн чүкче углапканы дыка хөй төлевилелдерже, соңгаарлаттынган демир-орук тудуунче чаазы-биле көөр арганы берген. Бир эвес төлевилелди чүгле хөмүр үндүр сөөртүрүнге технологтуг арга кылдыр көрбейн, а Россияның экономиказын чөөн чүкче, Моол биле Кыдатче шимчедиринге транзиттиг коридор кылдыр алыр болза, ооң кедизи улуг. Россияның удуртулгазынга бо турушту дамчыттым.
 Короновирус халдавыры-биле демиселде чедиишкиннеривис бар-даа болза, вирус кайнаар-даа чиде бербээнин утпас ужурлуг бис. Тарыышкынны база катап тарыдарын уламчылаар, айыылдыг бо аарыгның чаа чалгыынга белен болур херек.
Россияның чорудуп турары тускай шериг операциязы-биле холбаштыр Тываның Чазааның ажылында аңгы угланыышкыннар база тургустунган. Чоокта чаа эки турачылар бөлүүн, госпитальдарга ажылдаар хирург эмчилерни Украинаже үдедивис. Оон келген чонну хүлээп алыр ажылдар чоруттунуп турар. Республиканың чурттакчылары ачы-буян дузаламчызын чыгган. Мөчээн оолдарның өг-бүлелеринге дузаны чедирип турар бис. Федералдыг хемчеглерге немей, мөчээн оолдарның чоок кижилеринге – өг-бүлезинге болгаш ада-иезинге 1 млн рубльдиң дузаламчызын курлавыр фондузундан үндүрүп бээр шиитпирни чазак хүлээп алган.
 Хүндүлүг депутаттар! Эрткен чылда бистиң ажыл-чорудулгавыс ниитизи-биле турум чорукту хандырынче угланган – стратегтиг чугула объектилерниң идегелдиг ажылдаарындан эгелээш, бүдүрүлге күчүзүн, аъш-чемниң айыыл чок чоруун улгаттырып, бюджеттиң турум чоруун хандырып, бизнести деткип, кижилерниң орулгаларын арттырары болган. Бо берге үениң эргежок чугула шупту хемчеглерин кады хандырарывыска бүзүрээр мен.
 2021 чылда Чазак отчедун республиканың муниципалдыг тургузуглар чурттакчыларынга, бистиң соңгукчуларывыска эрткен неделяда таныштырганын дыңнадып каайн. Таныштырылга эки эрткен, санал-оналдарны болгаш сагындырыгларны өөренип көөр мен. Силерниң саналдарыңарны  база көөр мен, хүндүлүг депутаттар.
Кичээнгейлиг дыңнааныңар дээш, четтирдим.