Тыва хүрештиң деңнели бедик!

Уран чүүлдүң болгаш спорттуң байырлалындан репортаж

Найысылал Кызылдың национал парыгында «Хүреш» стадиону. Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы Майның 1-ге тураскааткан Тыва Республиканың В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрының организастап эрттирип турары тыва хүреш маргылдаазын көөрү-биле кызылчылар болгаш ооң аалчылары дүъштекиниң 12 шак четпээнде-ле, стадионче шуужуп кирип тур. Харалаан, кирип орувуста, эгелээри чарлалында 12 шакта дээн-даа бол, Арат шөлүнде байырлал доостурга, 2 шактан бээр эгелээр деп чарлап турар болду. Эртежик кээп, хөлегелиг черге олут ээлеп алыр дээн улус ынчалдыр изиг хүнге ийи шак иштинде манаар ужурга таварышты. Чарлалды чарлаарда бүгү талалыг өөренип көргеш, шагын ылап тодараткаш, айтып каар турган. Ооң мурнунда үелерде хүреш доктаамал 12 шакта эгелээр турган болгай, а бо удаада Май 1-ниң байырлалының парад-чыскаалы, Арат шөлге байырлал – концерт, оюн-тоглаа болурун баш удур ожаап көрбээн, ынчангаш хүрешти 12 шакта эгелээр деп чарлап каарга, улус-чон эрте чедип келбейн канчаар. Дыка изиг, аяс, кааң хүн! Тыва чоннуң хүрешке ынаа күштүг болгаш-ла, шуугаазын үндүрбейн, удуртукчу дарга-бошкаларның Арат шөлүнде байырлалдан стадионче моорлап кээрин шыдажып манап ор бис.

Паркче хүннүң-даңның кирип турар эвес, ынчалза-даа ооң байырлал шинчи чогун кижи эскербес аргажок. Ужуруп каан ыяштар эмгежок, оларны чыып, аштап-арыглап четтикпээн. Хар шагда эрээн-дир, чүге ол ажылды өйүнде кылып четтикпээн чүве ийик. Орук кыдыында малгаш-биле шуткуп кылган чараш аң-меңнерниң дүрзү-хевирлери барып ушкулаан чыдыр. Мөгелерниң улуг портрет чуруктарын эрткен чылын-на аскан, аянныг, чаражы аажок чүве болгай. Стадионче орук хажыызы черде болгаш эрткен-дүшкен кижилер ону черле оюп эртпес, ыяап сонуургап, магадап көөр. Аңаа турган портрет-чуруктарның чамдыызы чогул. Хүрешке ынак тывалар ону канчап үрей бээр чоор?!

Байырлалда чыылган хөй чонну ашкарып-чемгерер үгек-садыгжыгаштар, кафелер-даа паркта чок-тур. Хууда сайгарлыкчылар-ла боттарының кылып алганы аъш-чемин, боова-боорзаан садып амырап турар.

Эрткен чылын база-ла ындыг болган. Ылаңгыя уруглар камгалалының хүнү -- июнь 1-де чаш ажы-төлүн эдерткен ада-иелер түрээн. «Байырлалда хамык чонну, ажы-төлдү түредип турар!» — деп, чон шыжыгып шаг болган. Ам база ындыг-ла боор хире-дир. Чаңгыс ай четпес үе артканда, паркка кафелер кайын тыптып кээр деп. Келир чылын чүден артык улуг байырлалдар, юбилейлер болур болгай. Оларны оода төлептиг уткуур арга тургустунар чүве ирги бе?

Изиг хүнге «быжып» орар чыылган чонну солуттунмас спорт тайылбырлакчызы – Тываның Улустуң хөөмейжизи, Россияның алдарлыг артизи Коңгар-оол Ондар-ла болгаш алаактырып, солун чугаазы-биле «көгүдүп», шөлче артистерни ырладып үндүрүп, аргастанып келди ийин. Ылаңгыя Национал оркестрниң кол ыраажызы, башкарыкчы хөгжүмчүзү Каң-Хүлер Сааяның каргыраазын магадап-даа ханмадывыс.

Тыва театрның медээ-кыйгы аялгазы чаңгыланган соонда, «Сүзүүм — театр, күчүм – хүреш, чүрээм – Тыва!» деп театржыткан көргүзүүн артистеривис эгелей берди. Май 1-де мындыг чараш байырлалды – уран чүүл биле спортту алгап В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театры каш чыл бурунгаар эгелээн. Чылдың-на бо стадионга Май 1-де олар хүреш эгелээр бетинде чараш оюн-тоглаазын бараалгадып чаңчыккан. Стадионнуң соңгу талазында эжиктен Сүбедейниң хөй «аъттыг шерии-даа» халдып кирип кээп, чоннуң хей-аъдын көдүрүлдүр киискидип, халдып-даа турду. Ада-чурттуң Улуг дайынынга дуза кадар дээн ТАР-ның улуг кызыл кожу-даа эртип турду.

Бо удаада театржыткан оюнун артистеривис алдан-маадырларның 130 чыл оюнга тураскаатканы оюн-тоглаадан билдинип, көстүп келди. Манчы Кыдаттың эжелелиниң адаанга базындырып чораан араттарны дарлап, оларның өстүрүп каан хөй мал-маганын мөлчүп амырап турган чазый садыгжыларны, чонну оларга удур демиселче кыйгырган алдан-маадырларны танып, чоргаарланып ордувус. Төөгүлүг ол арыннардан эгелээш, бөгүнгү амыдыралывыска чедир артистеривис ойнап-танцылап көргүстү. Адак соонда ак хадактары-биле мөгелерин уткуп, байыр чедирдилер.

Уран чүүлдүң болгаш спорттуң төлээлери стадион шөлүн шыва туруптарга, чоргааранчыг-ла-дыр! Уран чүүлдүң тергииннери орукту ажыдып, кыдыынче чайлай туруптары билек, спорттуң тергииннери – Арзылаң, Начын болгаш аныяк мөгелеривис девип үнүптү! Маргылдааның тугун Наадым хүрежиниң ийи дакпыр чемпиону Эрес Кара-Сал Россияның болгаш Тываның Ыдык ырлары чаңгыланып турда киискидип үндүрдү.

Чыылган чонга ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы, ТР-ниң Хүреш федерациязының даргазы Анатолий Дамба-Хуурак байыр чедирди.

— Эки хүннүң мендизи-биле, эргим чаңгыс чер-чурттугларым, уран чүүлдүң болгаш спорттуң тергииннери база акы-дуңмалышкы Моол Республикадан хүреш маргылдаазынга киржип чедип келген хүндүлүг моол мөгелеривис!

«Төөгү билбес – төөрээр» деп өгбелеривис чагыын утпайн чоруулуңар. Бо чылын ат-сураглыг алдан-маадырларывыстың тура халыышкынының 130 чыл ою болгай. 1883 чылда оларның эки амыдырал, чөптүг чорук дээш, төрээн чуртунуң хамаарышпас чоруу дээш тура халыышкыны 1921 чылда Тывага хостакчы революцияның тиилээринге улуг идиг, эге базым болганы чугаажок. Чуртувустуң хамаарышпас чоруу, чонувустуң эрге-шөлээзи дээш чүткүп чораан өгбелеривистиң херээн салгалдары бөгүн уламчылап турар. Ол дээрге бистиң алдар-аттыг артистеривис болгаш күчү-күштүг мөгелеривис, тыва чонувус-тур, оларга өөрүп четтиргенивисти илередип, ТР-ниң Чазааның болгаш ТР-ниң Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң өмүнээзинден изиг байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер.

Частың болгаш Күш-ажылдың, найыралдың байырлалы Майның бири делгерезин! Шуптуңарга аас-кежикти, амыр-тайбыңны күзеп каарын чөпшээреп көрүңер!

Моол Республиканың Баян-Өлгий аймак Арзылаңы Ооржак Баатарцол (тыва—урянхай сөөктүг):

— Силер бүгүден чараш хүннүң мендизин айтырып келдим, хан төрел чонум! Төрел тыва чонумда бир дугаар кээп тур мен. Амыдырап-чурттап турарыңарны сонуургап, улуг өөрүшкү-биле көрүп тур мен. Төөгүвүс чаңгыс, төрел чон бис. Мен – тыва-урянхай мен. Сүбедей маадыр – тыва-урянхай. Улуг Тывада силер бүгүдени мөгениң хей-аъды карактап-ла чорзун деп күзедим!— деп, Моол тывазы өңнүү байыр чедирерге, стадион диңмиттиг адыш часкаашкыннары-биле дола берди. Аалчывыстың чылыг сөстерин чедингири-биле хелемечилээн аныяк мөге Айдыс Кууларга четтирдивис.

Бирги салыг. Улуг мөгелерден Маадыр Монгуш биле Чимит Куулар бар-дыр. Чөөн-Хемчиктен Күзечи Куулар шериг хүлээлгезинден халажып чедип келгеш, хүрежин уламчылап кирипкен-дир. Тываның Арзылаң мөгези Ондар Сүүр-оолдуң оглунуң оглу Чойган Ондар хүрештерге удаа-дараа көстүп кээп, кырган-ачазының мөгейикчилерин өөртүп турар. Ниитизи-биле дөрт Арзылаң, он Начын мөге болгаш аныяк, шыырак мөгелер киржип турар-дыр.

Лойгу Саян Эрзин кожууннуң ат-сураа билдинип келген аныяк мөгези-ле болгай, бо удаада ол бирги салыгда-ла Арзылаң мөге Сайын-Белек Түлүшке кагдырыпты. Намчаа Сүүр-оол моол мөге Батулга-биле дыка үр тудушкаш, октатты. Бирги салыгда эскерип орарга, мөгелерниң барык чартык кезии монгуштар апаар ышкаш де. Кожууннар аайы-биле алырга, октаан мөге-ле Өвүрнүү, Сүт-Хөлдүү, Чөөн-Хемчиктии болуру хөйнү чугаалап турар.

Ийиги салыг. Дараазында чүгле 32 мөге артсын дээш, мөгелер саарзыкталбазын дээш бо салыгда мугурлаашкынны кылыры-биле арткан аныяк мөгелерни салыпты.

Бо хүреште алды моол мөгелер киржип турар. Оларны кымнар октаар ирги деп көрүкчүлерниң сонуургалы-ла ол. Ынчалдыр Кызыл-Кат Кенден кымны мурнай көрүкчүлерни өөртүп, Убса-Нурнуң аймак Арзылаңы Бадарчыны октап кагды. Чөөн-Хемчиктиң мөгези Седип Ондар биле база-ла Убса-Нурнуң аймак Арзылаңы Батулга дыка үр хүрежип, аай-дедир хончудан кажык тыртарынга чедир тутчуп келген соонда, бистиң мөгевис октатты. Убса-Нурнуң аймак Начыны Чимиддорж Өвүрнүң аныяк мөгези Найдан Ооржакка октатты. Моолдуң күрүне Начыны Өлзийн Сумъяа (46 харлыг) биле Мөңгүн-Тайганың аныяк, шыырак мөгези Аяс Кула баштай деңге дүшкен, катап салыптарга, Аяс тиилеп кагды. Шаңналдыг черже кордакчыларның бирээзи Аяс Кула дээрзи билдине берди. Хан төреливис болур Баян-Өлгийниң аймак Арзылаңы Баатарцол Ооржак аныяк мөге Айдаш Тумагайны, Убса-Нурнуң аймак Арзылаңы Намсрайжав Батсуур Күзечи Кууларны октаан. Беш моол мөге база Дагба Аяс, Кара-Сал Омак, Монгуш Сайдаш, Тежит Отчугаш, Куулар Аңгыр, Монгуш Андрей, Ооржак Айдыс, Седен-оол Салим, Куулар Аяс, Сагаачы Ай-Херел дараазында салыгже кирди.

Yшкү салыг. Бо салыгда солун чүве Маадыр Монгуш Өвүрден Салим Седен-оол-биле дыка-ла үр хүрештилер. Дөрт хончулаштырган соонда, Арзылаң мөге октаан. Сүт-Хөлден аныяк мөге Буян Ондар Арзылаң мөге Чимит Кууларны октады. Тываның Начын мөгези Начын Монгуш биле Омак Кара-Сал сегиржип чадап үр болуп, сегиржип алгаш октажып чадап үр болдулар. Түңнелинде хончулаштырган соонда, Начын Монгуш октап кагды. Бо салыгда бистиң дыка шыырак мөгелеривис бот-боттарынга душкаш, ал шаа төнгүже тудушкан. Чижээлээрге, Тежит Отчугаш (биле Амир Ховалыг), Опанас Семис-оол (Найдан Ооржак), Бүрбүчүк Буян (Кызыл-Кат Кенден), Александр Хуурак (Аңгыр Куулар), Айдың Отчуржап (Караа Алаңгы). Назы-хар, күш-дамыр-даа талазы-биле дең, бот-боттарын эки билчир болгаш ындыг. Аймак Чааны Батулганы бистиң кончуг дүрген хүрештиг Начын мөгевис Андрей Монгуш балдырлааш, дыка-ла чараш октады! Он чыл бурунгаар ындыг дүрген, чараш хүрежир турган Чимит Кууларга Андрейни дөмейлеп, магадап ордувус. Шаңналче кирер деп бүзүреп органывыс Кула Аясты дзюдога аныяктар ортузунга Азий диптиң ийи дакпыр чемпиону Намсрайжав Батсуур арыг октап кагды. Баатарцол Ооржак Өвүрнүң аныяк мөгези Сайдаш Монгушту октаан.

Дөрткү салыг. Чимит Кууларны октаан Буян Ондарны Эрес Кара-Сал ша-даа чедирбейн октады. Андрей Монгуш (Маадыр Монгуш), Т.Сайын-Белек (Александр Хуурак), Ким Седен-оол (Б.Бүрбүчүк), Ай-Демир Монгуш (Амир Ховалыг), Опанас Семис-оол (Алексей Монгуш) онагларын ажып алды. Баатарцол Ооржак биле Начын Монгуш душкан. Начын арай сестип турар хире, аткаарлап-ла турар, а моол халдап-ла турар. Ынчап тура моол октап кагды. База-ла шаңналдыг черже кирер боор деп идегеп органывыс Чаа-Хөлдүң кончуг шыырак мөгези Айдың Отчуржапты Моолдан келген мөгелерниң эң-не күштүү Намсрайжав Батсуур дүжүр шелипти. Ийи дакпыр чемпион мөге ындыг-даа ыйнаан.

Бешки салыг. Сес мөге арткан. Мөге салыкчылары бот-боттарынга дужааштыр дөрт-дөрт кылдыр туруп алды. Мөгелер мөге салыкчыларын чартык долгандыр аай-дедир девип каапкаш, бөрттерин уштуп тутсуп бергеш, ооң соонда шөлче шупту девип үндү. Көрүштүг, чаражын! Ол дээрге Арзылаң мөгелер Эрес Кара-Сал, Сайын-Белек Түлүш, Начын мөгелер Опанас Семис-оол, Ким Седен-оол, Ай-Демир Монгуш, Андрей Монгуш база ийи эң шыырак моол мөгелер Баатарцол биле Н.Батсуур-дур. «Шыырак мөгелеривис бот-боттары кагжып каапкан, айыыл диргелген. Шыырак моолдар арткан, оларның оода бирээзин Эрес Кара-Салга душтуруптар болза!» деп, көрүкчүлерниң бо минутада күзели-ле ол.

Сагыш ышкаш чүве кайда боорул аан. Эрес Кара-Салга Опанас душкаш, дораан октатты. Т.Сайын-Белек биле Баатсуур таварышкан. Тепкеш, бир удаа Сайын-Белек моолду чаяр часты. Элээн тудушкан соонда, дөрт хончуже кирген. Сайын-Белек кезээде дүрген хүрежир аайы-биле чыпшыр тыртып келгеш, угбайн баргаш, боду бастырып кагды, моол ойтур баскаш, кырын орта ора дүштү. Стадионда көрүкчүлер бир деңге сырбаш кыннып, тынып шыдавайн барган ышкаш болду. Баатарцол биле Ай-Демир душкан. Ачыр-дачыр тутчуп, халдап тура, моол даяны каапты. Тиилелге – Ай-Демирде!

Алдыгы салыг. 4 мөге арткан. Олар демги ышкаш ийи-ийи кылдыр удурланыштыр туруп алган мөге салыкчыларын аай-дедир чартык тырыкыланып девээш, бөрттерин уштуп тутсуп бергеш, шөлче девип үнүптүлер. Ам-на Эрес Кара-Салга Батсуурну душтуруптар болза! Чаңгыс-даа моол мөге аңаа душпас боор эвес! Чок, ындыг амыр чүве кайда боорул аан, Эрес Кара-Салдың онаанга Ай-Демир Монгуш, Батсуурга Андрей Монгуш таварышкан. Бүгү Моолдуң Шагаа байырлалының хүрежинге үжүүрлешкен Батсуурну кили чиик Андрей канчап октаарыл?! Бо келген Моолдуң суму мөгелери Бүгү Моолдуң мөгелерин сириледип турар апарган чүве дивейикпе дижип, көрүкчүлер девидеп-ле ор бис.

Батсуур халдап-ла тур. Сегирип алды. Карак чивеш аразында дзюдо аргазын ол ажыглааш, Андрей Монгушту арыг октады. Эрес Кара-Сал биле Ай-Демир Монгуш хончу чедир хүрешкен соонда, Арзылаң мөге октап алды.

Чедиги салыг. Ийи мөге арткан. ТР-ниң Арзылаң мөгези Э.Кара-Сал биле Моолдуң Убса-Нур аймактың Арзылаң мөгези Н.Батсуур. Бо ийи мөге Шонхор школазынга кады өөренип турган чаңгыскурсчулар-дыр дээрзин чаа билип алдывыс. Арзылаңнар тутчуп-ла үндү. Күш дең болуп турар. Дөрт хончуже киирипти: аай хончуга Эрес ушта чүткүп каапты; дедир хончуга моолду Эрес бодунче чыыра тырткаш, мундуруп бар чорааш, демгизи ушта чүткүп турда-ла, Эрес октап каапты! Эр хей! Ам-на стадионга орган чон шупту хары угда тура халчып кээп, ураалап тур бис.

Шүүлген мөге Эрес Кара-Салга (100 муң рубль) болгаш шаңналдыг черлерни алган мөгелерге театрның директору С.Н. Ириль ак хадактарны болгаш акша сертификаттарын тывысты. ТР-ниң Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол биле ТР-ниң Дээди Хуралының даргазы Каң-оол Даваа тиилекчилерге байыр чедирди.

«А, богда, тыва хүрештиң деңнели черле бедик-тир» — деп, көрүкчүлер чоргаарал-биле түңнел кылдывыс.

Светлана Балчыр,
«Шынның» корр