Боттуң барааны көвүдээн

Социал-экономиктиг хөгжүлдениң кол-кол көргүзүглериниң талазы-биле өзүлдениң темпизи Тывада турум болуп артпышаан. Ол дугайын ноябрь 19-та Тываның Чазааның ээлчеглиг хуралынга, 9 айларның түңнелин чугаалажып тургаш, демдеглээн.

Республиканың Экономика яамызының дыңнатканын езугаар алырга, боттуң бараан бүдүрүлгезин өстүреринге 2013 чылдың чугула төлевилели — «Бир суур — бир бүдүрүлге» улуг ужур-дузалыг болган. Губернатор төлевилелин күүседип турар үеде көдээ черге чондан сүт хүлээп алыр 20 пункт ажыттынган, дыка хөй сайгарлыкчылар чалаң сүт болбаазырадыр, хымыс болгаш сүттен национал чем белеткээр, эът болгаш балык болбаазырадыр, кондитер цехтерин ажыдар ажылдарже кирген.

Көдээ ажыл-агыйда мыйыстыг болгаш бода малдың, куштуң болгаш чылгының баш саны ажыл-агыйларның бүгү хевирлеринде өскен. Мал чеминиң белеткелиниң планын 102 хуу күүсеткен. Келген кышка уткуштур 199,6 муң тонна сиген курлавырлаттынган. Тарааның ниити чыылдазы 16,4 муң тонна чедип, эрткен чылдың деңнелинден 17 хуу ашкан. 9 айның дургузунда бир инектен саар сүт 894 килограмм турганындан 964 кг четкен.

2013 чылдың январь — сентябрь айларында кол капиталга инвестициялар эрткен чылдың ол үезинге деңнээрге, 4,6 хуу өскен, тудуг ажылдарының хемчээли — 41,4 хууга. Ол үе дургузунда пассажир аргыштырылгазы — 4,7 хуу, үүрмектеп садар бараан саарылгазы — 2,7 хуу, чонга чедирер төлевирлиг ачы-дуза — 5,8 хуу өскен. Ажыктыг казымалдарны казып тып турар үлетпүр бүдүрүлгелери 2 миллиард 122 миллион рубльге продукцияны чүдүрүп чоруткан, ол дээрге эрткен чылдаазындан 5,4 хуу ажыг болган. Алдын тывыжы 1,2 катап өскен. Даштыкы рынокта хөмүр-дашка негелдениң чавызаанындан «кара алдынны» казып тывары 37,7 хуу кызырылган.

Болбаазырадылга бүдүрүлгелериниң чүдүрүп чоруткан продукциязының хемчээли 21 хуу өскен болгаш 1 миллиард 121 миллион рубль четкен. Суксун аймааның, ыяштан кылыгларның, парлалга болгаш полиграфия продукциязының бүдүрүлгези көвүдээн. Одалга-энергетика комплекизиниң чүдүрүп чоруткан продукциязы 9,8 хуу четкен болгаш 2 миллиард 205 млн. рубль болган.

9 айларның дургузунда аъш-чем продуктуларының бүдүрүлгези база өскен, эъттен кылган чиг чем аймаа — 23,8 хуу, чалаң сүт продукциязының — 19,6 хуу, ижер суг — 55,8 хуу, кондитер кылыглары — 9,1 хуу, далган — 1,8 хуу, балык болгаш балык продуктулары — 1,7 хуу өскен. Хлеб болгаш хлеб-булочка кылыгларының бүдүрүлгези эрткен чылдың деңнелинде хевээр арткан.

Чоннуң акша орулгазы 4,1 хуу өскен болгаш ортумаа-биле 11518 рубль четкен. Айда ортумак санаттынган шалың 23779 рубль апарган болгаш 2012 чылдың январь — сентябрьга деңнээрге, 9,1 хуу өскен. Шалың төлевириниң өрези ноябрь 1-ниң байдалы-биле 28,4 млн. рубль болган, ол эрткен айныындан 2,9 хуу эвээш. Октябрьның төнчүзүнде байдал-биле албан-езузу-биле бүрүткеттинген ажылы чок кижилерниң саны 5,5 муң кижи болуп, эрткен чылдың деңнелинде хевээр арткан.

Чазак хуралынга элээн каш яамыларның болгаш кожуун чагыргаларының удуртукчуларын дыңнаан, чамдык көргүзүглер талазы-биле даалгаларының күүсеттинмээн чылдагааннарын сайгарган. Чылдың эрткен он айларының түңнелдерин бүгү талалыг сайгарар, 2013 чылда салдынган сорулгаларны күүседириниң талазы-биле тодаргай хемчеглерни ажылдап кылыр сорулга-биле коллегия хуралдарын декабрь 1-ге чедир эрттирерин яамыларның болгаш ведомстволарның удуртукчуларынга, тус чер чагыргаларының баштыңнарынга протокол шиитпирин езугаар сүмелээн.

Чугааны түңнеп тура, республиканың Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Михаил Козлов мынча дээн:

«9 айларның түңнелдери дески эвес-тир. Социал-экономиктиг хөгжүлдениң кол угланыышкыннары-биле чергелештир ам-даа өрү тыртарывыс хөй-хөй көргүзүглер бар-дыр, чыл төнчүзүнге чедир арткан үени эң ажыктыг кылдыр ажыглаар херек…».

Юрий Сучков.