Тываның билдингир эртемдени Монгуш Хүргүл-оолович Маңнай-оол чырык өртемчейден чарлып чоруткан

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол, Кызыл хоорай мэриязы база Төлээлекчилер хураланың депутаттары, Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң дирекциязы болгаш эртем ажылдакчылары Кызыл хоорайның Хүндүлүг хамаатызы, Тыва Республиканың эртемнериниң алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республика Ордениниң, «Буян-Бадыргы» орденниң III чергезиниң эдилекчизи, төөгү эртемнериниң кандидады, ат-сураглыг төөгүчү-археолог эртемдени, ТИГПИ-ниң хоочун ажылдакчызы Монгуш Хүргүл-оолович Маңнай-оолдуң үр эвес аарааш, чырык өртемчейден чарлып чорутканы-биле холбаштыр ооң төрелдериңге, чоок кижилеринге ханы кажыыдалды илередип, ажыг-шүжүүн кады үлежип тур.  

Тыва эгиттинмес улуг чидиригге таварышкан. 

Монгуш Хүргүл-оолович 1933 чылдың апрель 22-де Тыва Арат Республиканың Өвүр кожуунунуң Хандагайты суурунга төрүттүнген. 1959 чылда Ленинградтың күрүне университединиң төөгү факультедин чедиишкинниг дооскан. Ол ийиги курстуң сургуулу тургаш, Тываның девискээринде археологогтуг казыышкыннарга киржип эгелээн.

 Университет дооскан соонда, Монгуш Хүргүл-оолович Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунга биче эртем ажылдакчызы кылдыр ажылдап киргеш, чурталгазының сөөлгү чылдарынга чедир аңаа ажылдаан. 

1967 чылда ССРЭ-ниң Эртем академиязының Археология институдунуң аспирантуразын чедиишкинниг дооскаш, Л.Р. Кызласовтуң удуртулгазы-биле «Тыва скиф үеде (Уюк культура)» деп темага кандидат диссертациязын чедиишкинниг камгалап алган.  

1959-2015 чылдарда Монгуш Хүргүл-оолович Маңнай-оол Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунга төөгү, этнография, археология салбырының эргелекчизи, институттуң директорунуң эртем талазы-биле оралакчызы кылдыр ажылдап чораан.  

Монгуш Хургул-ооловичиниң тыва болгаш делегейниң эртеминге киирген улуг үлүг-хуузу «Аржаан-1» деп скиф үезиниң базырыының ажыдыышкыны-биле холбаалыг. Ол 1970 чылдарда билдингир археолог М.П. Грязнов-биле кады ук базырыктың казыышкынын удуртуп, бурунгу үениң культура, төөгүзүнүң шыгжамырларын бүдүн делегейниң үнелиг өнчүзү болдурган. 

М.Х.Маңнай-оол тыва чоннуң төөгүлүг эрткен оруун болгаш хөгжүлдезин шинчилээр адырга улуг ажылдарны 1980 чылдан бээр чоруткан. 

М.Х. Маңнай-оолдуң төөгү, археология, этнография эртемнеринге хамаарышкан 100 ажыг эртем статьяларының автору. Ооң үш улуг ажылы «Тува в скифское время» (Москва, 1970), «Тува в эпоху феодализма» (Кызыл, 1986), «Тувинцы: происхождение и формирование этноса» (Новосибирск, 2004) Тываның база Россияның эртеминде көскү черни ээлеп турар. Монгуш Хүргүл-ооловичиниң киржип турганы кол ажылдарының бирээзинге «Тываның төөгүзү» деп 3 томнуг номну адап болур. 

Монгуш Хүргүл-ооловичиниң эртем ажылдары регионнуң, бүгү-россйижи база делегей чергелиг эртем үндүрүлгелеринде парлаттынган, ооң ажылдары бельгий, герман, австрий, япон дылдарже очулдуртунган. 

Тываның школачылары ооң номнары-биле төрээн чериниң төөгүзүн өөренип турарлар.

Монгуш Хүргүл-оолович төрээн институду-биле харылзааны тудуп, ТГТШИ Эртемденнер чөвүлелиниң хуралдарынга, эртем болгаш хөй-ниити хемчеглеринге доктамал киржип келген. 

Хүндүлүг эртемден база кайгамчык, онзагай, дузааргак кижи Монгуш Хүргүл-оолович Маңнай-оолдуң дугайында чырык сактыышкын бистиң чүректеривиске кезээ мөңгеде артар.