Даг- дүгү херек бе? Херек! …

Ак-Довуракта ады-сураа алгаан турган «Тыва даг-дүгү» комбинадының дугайында республикада дыңнаваан кижи чок деп болур, ол хамаанчок бүгү чуртка ол билдингир, улуг бүдүрүлге турган-на болгай. Ак-Довурак хоорай сайзыралының, чурттакчыларының амыдырал хандырылгазының талазы-биле тергиин байдалга турганын билир бис. Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге «Тыва даг-дүгү» комбинат улуг үлүг-хуузун киирип турган.

Ак-Довуракка ишти-дашты-даа каас-чараш, улуг Культура ордузу, ажылчыннарның дыштанып, эмненир профилакторийи, ногаа өстүрер теплицазы, хоорайжыларның эштир бассейини найысылал Кызылды безин мурнай туттунган болгай. Бүдүрүлгениң «Асбест» деп хөй тиражтыг солуну үнүп турду. Хоорайның чурттакчылары – даг-дүгжүлер шөлээлеп алгаш, делегейниң янзы-бүрү чурттарынче аян-чорук кылып, дыштаныр турганын ам сактып кээрге, дыка-ла онза үелер турган.

Бөгүн Ак-Довуракта амыдырал-чуртталганың болгаш даг-дүгжүлерниң ажыл-ижи кандыг байдалда турарын бистиң корреспондентивис сонуургап четкен.

Хоорай 2000 чылдарның эгезинде турганы-биле деңнээрге, катап сайзырап эгелээни илдең. Чаа чуртталга оран-савалары, хөй кезии хууда бажыңнар туттунуп эгелээн. Хоозурап калган турган Тудугжулар сууру база аян-шинчи кирип чурумчаан. Бустунган, шаандакы ийи каът бараактар турган черлерниң орнунда чаа бажыңнар көстүгүлеп келген. Федор Ондар аттыг стадионга доктаамал янзы-бүрү маргылдаалар эртип турар. Ак-Довуракта чаа кылымал шыктыг бут бөмбүүнүң стадиону база ажыттынган. К.Сагды аттыг Культура ордузунче кире бээрге, биеэги ышкаш долгандыр көрүнчүктер чылчырыктай чайынналбайн-даа турар болза, солун хемчеглер удаа-дараа эртип турар. Ооң чижээнге бо айда аңаа эрткен «Кара-Дашка каткы-хөг» деп республика чергелиг оюн-баштак мөөрейни айтып болур. «Мираж» кафениң ады Ак-Довурак хоорайның чоок-кавы черлериниң чурттакчыларының ортузунда шагда-ла алгаан. Бай-Тайганың ыраккы Кара-Хөл сумузунуң чурттакчылары безин хууда байырлалдарын – төрүттүнген хүннерин, юбилейлерин «Миражка» кээп эрттирип чаңчыккан. Ам ол кафени улам улгаттырып, чаа оран-савада каас-чараш кылдыр туткан. Барыын-Хемчик, Бай-Тайга кожууннарның чурттакчылары аңаа, амгы үениң негелдези езугаар кылдынган кафеге дыштанып, хөглеп, байырлап турар. Ак-Довурак, Кызыл-Мажалыктың магазиннеринде аъш-чемниң болгаш өске-даа барааннарның өртээ Кызыл-биле деңнээрге, чиик, чүге дизе бараан аймаан ак-довуракчылар, барыын-хемчикчилер Абазадан эккеп турар болгаш ындыг. Кызыл-Мажалык биле Ак-Довурак аразында автобус аргыжылгазы доктаамал чоруп турар. Хоорайда хуу кижилерниң таксилери ачы-дузазын шагда-ла көргүзүп эгелээн. Кызыл биле Абаза аразында доктаамал аргыжылганы олар хандырып турар. Кышты ак-довуракчылар багай эвес эрткен, ЧЭТ ажылчын байдалда. Хоорайның дөрт школалары чедиишкинниг ажылдап турар. Барыын-Хемчик кожууннуң Төп эмнелгези Постоянный суурда турар, ында амгы үениң чаа аппаратураларын ажыглап, нарын кезиишкиннерни кылып, чонну янзы-бүрү аарыглардан эмнеп турар.

Ам биеэги ат-сураглыг комбинадавысче эглип көрээлиңер. Он ажыг чылдарның дургузунда бо бүдүрүлге бодунуң төөгүзүнде туруп көрбээн түрегделдерге таварышкан деп болур. Бо бүдүрүлгеге даянып турган хоорай буураар часкаш, ам аңаа идегевейн, бодунуң күжү-биле чурттап эгелээни ол. Даг-дүгү бүдүрүлгези доктааптар деп таварылга 20 чыл бурунгаар чаңгыс-даа туруп көрбээн чүве-дир ол. 2000 чылдарның эгезинден бээр комбинаттың ажылдавайн баар таварылгалары удаа-дараа апарган.

Бөгүнгү ында байдалды кысказы-биле чугаалаар болза, катап тиктен эгелеп турар деп болур. «Асбест» кызыгаарлаттынган харыысалганың ниитилели бүдүрүлге документилер четчелеп, бадыткадып турда-ла, апрель 1-де бир чыл болган. Ол база-ла 2012 чылдың декабрьда-ла турупкан, 3-4 айның дургузунда ажылчыннар манап орар эвес, өскээр амыдыраарының аргазын тып, оон үнүп чоргулай барган. Апрель эгезинде бүдүрүлге катап ажылдап эгелээн. Бүдүрүлгениң кол инженери В.А.Милосердовтуң чугаалап турары-биле алырга, бүдүрүлгениң бөгүнгү «баш аарыы» — эрги удуртулганың ажылчыннарга шалың өрезиниң төлевири, ону дуглаары. Шыдажып келгениниң түңнелинде, 2013 чылдың апрель соонда ажылчыннарга өре дуглаттына бээр, ынчалза-даа инженер-техниктиг ажылдакчыларныын төлээринге чедир ам-даа элек. Оон аңгыда цехтерде ажылчын холдарның чедишпези нарын байдалды тургузуп турар хевээр. Ажылчыннар кээп, шилилдени эртип турар, ынчалза-даа долу хандыртынылгага чедир ам-даа ырак, амдыызында 80 хире-ле хуу четчелеттинген.

Бүдүрүлгениң улуг цехтери ажылдап эгелээн. Yүрмектеп-сорттаар комплекстиң начальниги К.О.Седип-оолдуң чугаалап турары-биле, ажыл чаа эгелээн, акша-шалыңны бичиилеп төлеп эгелээн, ам эрткен чылдың ноябрь айның ажыл төлевири арткан. Кадрлар айтырыын шиитпирлээри—кол сорулга. Цехте бүдүрүлге ажылының планы ажылдап кылдынып турар.

Ниитизи-биле чугаалаарга, бүдүрүлгеде амдыызында мактаныпкы дег чүү-даа чок. Даг-дүгүнүң хереглекчилери тывылбастааны ындыг ирги бе дээрге, база ындыг эвес. Хереглекчилерниң 90 хире хуузу Хамаарышпас күрүнелер эвилелиниң чурттары, чоокку даштыкы чурттар болуп турар. Даг-дүгү херек бе дээр болза, херек дээр черлер-ле хөй. А «Асбест» КХН хереглекчилерниң чагыгларының чүгле он хуузун хандырып турар. Ооң кол чылдагааны –саң-хөөнүң (солчулга хевириниң) чедишпези. Ынчангаш бүдүрүлгеге инвесторлар чугула херек. Немелде күш бээр, бай-шыдалдыг инвесторлар чогундан бүдүрүлгениң бүдүрүкчү шыдал-күжү өспейн турар. Ажылды шын организастаары—чедиишкинниң дөзү дээрзин база утпаза чогуур.

«Асбест» КХН бөгүн күрүне деткимчезинге идегеп, оон чээли акша дилээр деп турар. Тыва Республиканың Чазаа бо айтырыгны шиитпирлежиринге дузаны көргүзер боор дээрзинге даг-дүгжүлер идегеп турар. Ынчан бүдүрүлге бут кырынга туруп болур. Чүгле ынчан биеэги ышкаш даг-дүгү чүдүрген улуг «КамАЗ-тар» Ак-Довурак биле Абаза аразынга база катап «караван» дег шуужа бээр ийик. Амдыызында бүдүрүлге шаа-биле аргастаныр, шыдажыр байдалда-дыр.

 Светлана Балчыр

"Шын" солун № 57 2013 чылдың май 21