13.04.2023
Дүүн, апрель 12-де, Чазак бажыңынга Тываның Баштыңының 2022 чылда республика чазааның ажыл-чорудулгазының түңнелдериниң база 2023 чылдың сорулгаларының дугайында отчедунуң кыска допчулалын таныштырган.
2022 чыл - бүгү Россияның база Тываның төөгүзүнде онза черни ээлээн. Дыка хөй болуушкуннар тускай шериг операциязы-биле холбашкан. Тыва оолдарныңың ТШО зоназынче аъттанганы, эки турачылар, долу эвес мөөңнээшкин республиканың ниитилел-политиктиг байдалынга, ол ышкаш экономиказынга салдарын чедирген. Төрээн чуртун камгалаар ыдык хүлээлгеже Тываның төлептиг оолдары чоруткан. Олар эрес-дидим, коргуш чок чоруу-биле хөйнү кайгадып, дайынчы орден-медальдарга төлептиг болган. “Ынчалза-даа чидириглер бисти оюп эртпээн, Төрээн чурту дээш тынын берип, бажын салган тыва оолдарывыска мөгейигниң сактыышкын минутазын чарладым” - деп, ол чугаалаан.
“Бодунуң шериг албан-хүлээлгезин күүседип турар Ада-чурттуң камгалакчыларынга өөрүп четтиргенимни илергейлеп, оларның өг-бүлелеринге маадырлыг, туруштуг база шыдамык чоруу дээш өөрүп четтиргенимниң сөстерин дамчыдып, маадыр оолдарывыс аал-оранынга тиилелгелиг, амыр-менди чанып келирин күзедим” – деп, ол чугаалаан.
2022 чылда ТШО киржикчилерин болгаш оларның өг-бүлелерин бүгү талалыг деткиири Тываның Чазааның бирги ээлчегде шиитпирлээр айтырыы болган. Бо талазы-биле Республиканың каттышкан штавы ажылдап турар. “Депутаттар ол дугайында дыка эки билирлер, чүге дизе аңаа хамаарышкан эрге-хоойлуларның хүлээп алыышкынынга киржип турганнар” - деп, регион баштыңы демдеглээн.
Тываның чону тускай шериг операциязының киржикчилерин деткиир, дузалажыр үүлеге эвилелдежип, бо буянныг чорукка республиканың бүдүрүлге коллективтери, сайгарлыкчылар, хөй-ниити организациялары, эки турачылар, депутаттар, чурттакчы чон киришкен. Республиканың кожуун суурлары, бүдүрүлгелер, сайгарлыкчылар «Автопоезд» деткимче төлевилелинге эң идепкейлиг киржип, 40 автомобильди Тываның эрес-дидим дайынчыларынче чоргускан. Улусчу фронтунуң демдеглээни-биле алырга, ол чурттуң иштинде эң дээре көргүзүг болган - деп, В. Ховалыг түңнээн.
Чамдык күрүнелерниң Россияга удур хоруушкуннарны кииргени, чурттуң болгаш республиканың экономиказынга уржуун чедирген. Республикада Ак-Суг чыдынын шиңгээдири “өскээр чайлай берген”. Ол бюджетче чедир алдынмаан орулгалар, тургустунмаан ажылчын олуттар-дыр. Бодунуң продукциязын экспортче үндүр саарып эгелээн турган хөмүр тывыш компаниязы база-ла нарын байдалда. Экономиканың оон-даа өске адырлары ындыг бергедээшкиннерге таварышкан.
Чаа кыйгылыг негелделер үезинде чайгылыш чок байдалды хандырары-биле, республиканың ажыл-агый комплекизиниң шупту адырларының турум ажылдаарын хандырар оперативтиг штабты эрткен чылдың октябрьда ажылдатканын дыңнаткан.
Тываның Чазаа регионалдыг парламентирейлер-биле демниг кады ажылдап турар. Эрткен чылын чазактың кииргени 44 хоойлу төлевилелдериниң шуптузун деткээн. Депутаттар республика бюджедин чогуур үезинде бадылап, тургустунган байдалды көрүп, тодаргай өскертилгелерни кончуг дарый киирген. Регион Баштыңының саналдааны Чазак даргазының оралакчыларынга кордакчыларны бадылаан.
Федералдыг хоойлуларга дүүштүр Тываның эрге-хоойлу баазазын чурумчудар улуг ажыл кылдынган. Тываның Дээди Хуралы шериг албанныгларның өг-бүлелеринге дуза көргүзеринче угланган республика хоойлуларын хүлээп алган. Чер хоойлужудулгазынче өскертилгелерни кииргенинден чуртталга тудуун калбартыр арга тургустунган. Тываның Чазаа нормативтиг муң алды чүс ажыг эрге-хоойлу актыларын парлаан.
Көдээ ажыл-агый угланыышкынныг регионга эргежок херек ветеринария албанын аңгылаан. Тускай угланыышкынныг национал төлевилелге киржип, ук адырны хөгжүдер сорулга-биле туризм агентилелин тургускан. Чагып алыкчының чаңгыс аай албаны организастаттынган.
Дыка хөй макроэкономиктиг көргүзүглерде эки шимчээшкин демдеглеттинген. Чамдык туруштарда ортумак российжи көргүзүглерни ажып турар. Казымал байлактар тывыжы-биле үлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээли 37 хуу көвүдээн. Камгалал яамызының чагыы езугаар болбаазырадылга бүдүрүлгезиниң продукция бүдүрүлгези шапкынчаан. Үүрмек бараан саарылгазының, төлевирлиг ачы-дуза чедирилгезиниң хемчээли өскен. Сайгарлыкчылар саны немешкен, ажыл чок кижилер саны 1,5 катап эвээжээни демдеглеттинген.
Тыва Россияда чайгаар өзүлде талазы-биле бедик турушта, чурттакчы чоннуң, ылаңгыя чаштарның өлүп-хораан чоруу кызырылган. Кижилерниң назы-хары узаан.
Регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазында хемчеглер боттанып турар. Кызылдың аэропортунда агаар эрттирилге пунктузун база Хандагайты–Боршоо автомобиль эрттирилге пунктузун эде чаартыр ажылдар кидин-түлүк. Хандагайтыга онза экономиктиг зона туттунар. Ол Россия-Моол-Кыдат чурттар аразының экономиктиг угланыышкынын тудар төлевилелдиң бир кезээ болур. Россия биле Кыдаттың күрүне баштыңнарының чоокта чаа ужуражылгазының соонда, ук төлевилелге сонуургал улгаткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Дээди Хуралдың депутаттарының мурнунга Чазактың ажылының дугайында отчетту таныштырып тура, республикада национал төлевилелдерниң боттанылгазын база илеткээн.
Республика 11 национал төлевилелде база аңгы-аңгы программаларда чедиишкинниг киржип турар.
«Айыыл чок шынарлыг оруктар» төлевилел-биле 12 орук участоктарының байдалын экижиткен. Бояровка–Тоора-Хем автооруунда көвүрүгнү туткан. Орук шимчээшкининиң дүрүмүн фото-видео-биле хайгаараар 64 комплексти тургускан. Пассажирлер аргыштырылгазынга 36 автобусту саткан. Росавиация-биле идепкейлиг ажылдың түңнелинде Москва, Красноярск, Новосибирск, Иркутск болгаш Улан-Удэ хоорайларже субсидиялыг авиарейстер ужудулгазы көвүдээн деп, Владислав Ховалыг илеткээн.
Энергия хандырылгазының комплекстиг планы-биле объектилер тудар акшаландырыышкын айтырыын эрткен чылын шиитпирлеп алганы – кол чедиишкиннерниң бирээзи болган. “Шушенская” кол подстанциядан Туранга чедир үш инвестиция шөлчүгештеринче бедик вольтулуг чырык дамчыдар шугумну шөйер. Тожуну чырыкка кожары ам чоокшулаан. Хамааты болгаш үлетпүр объектилерин дүрген тударынга Кызылга чедер чаа шугум улуг идигни бээр. Дус-Хөл болгаш Чагытай хөлдерде дыштанылга баазаларында чырыкты киирген. Чедери берге Сизимде чырык четкизиниң ажыл-агыйын бүрүнү-биле чаарткан. Тожу биле Мөңгүн-Тайга кожууннарда дизельдиг генерациялар база чаартынган.
«Экология» национал төлевилелге киришкеш, өрт өжүрер болгаш арга-арыг ажыл-агый техниказын элээн чаартыр аргалыг болган. Кадыг бок артынчыларының полигонун болгаш чылда 70 тонна бок ылгаар күчүлүг комплекс тудуун төлевилээр ажылдар чоруп турар. Чөпшээрел чок бок төккен черлерни узуткаар улуг ажыдар эгелээн. Чуртталга-коммунал ажыл-агый объектилерин чаартыр талазы-биле даңзыда бирги регионнарның санынче Тыва база кирген. Ол ажылга 600 ажыг миллион рубльди камгалап алган.
Республика бо чылын “Туризм болгаш хүндүлээчел чорук индустриязы” чаа национал төлевилелге киржип эгелээн. Тываже аян-чоруктар саны көвүдээнин федералдыг деңнелде демдеглеттинген. Аңаа дыштаныр хүннүң турлары салдарны чедирген. Бо адырның инфраструктуразын хөгжүдер ажылдар ам-даа уламчылаар.
“Арыг агаар” төлевилел боттандырылгазының шинчилел чадазынче киргенин Тываның Баштыңы айыткан. Сибирьниң генерация компаниязы-биле долгандыр хүрээлелге багай салдар чедирерин эвээжедир дээн дугуржулга чардынган. Чоокта чаа болуп эрткен Красноярскиниң экономиктиг шуулганының үезинде аңаа аттарны салган. Компания Тываның чылыг-энергетика комплекизиниң хөгжүлдезинче 1,5 млрд ажыг рубльди салыр.
«Демография» национал төлевилел ачызында 5 уруглар садының тудуу доозулган. «Өөредилгениң школа системазын чаартыры» федералдыг программа акшаландырыышкыны-биле 27 школаның капитал септелгезин чоруткан.
«Өөредилге» национал төлевилели-биле 10 школаны тудуп турар. Ол дээрге 7000 чаа ажылчын олуттар-дыр. «Көдээ девискээрниң комплекстиг хөгжүлдези» программа-биле Улуг-Хем кожууннуң Чодураа сумузунга чаа школаның тудуунуң акшаландырыышкынын камгалаан.
Федералдыг чаа форматтарны ажылдаткан. Аңаа салым-чаяанныг уругларга «Сириус» өөредилге шөлү база «Креативтиг үлетпүр школазы», кванториумнар хамааржыр.
Башкыларга социал деткимче кылдыр «Мээң башкым» төлевилелди тургускан. Ооң кол сорулгазы – башкыларның мергежилиниң шынарын бедидери. Ол дугайында башкыларның республика съездизинге чугаалашканын В. Ховалыг айыткан.
Эрткен чылын кадык камгалалынче 11 млрд ажыг рубльди углаан. Үш чаа ФАП база эмчи амбулаториялары ажыглалче кирген. Капитал септелге соонда республиканың 1 дугаар эмнелгезинге чаа корпус ажыттынган, ол ышкаш Сүт-Хөлдүң база Чеди-Хөлдүң төп эмнелгелери, Чөөн-Хемчиктиң кожууннар аразының медицина төвүнге септелгелерни кылган. 21 мобильдиг медицина комплекстерин саткан. Уруглар эмнелгези, туберкулезка удур эмнелге, онкология эмнелгези дээн ышкаш, улуг объектилерни дөзевилээр ажылдар чоруп турар. Республиканың 1 дугаар эмнелгезинде чаа салбырлар ажыттынган, ооң иштинде кардиохирургияның тускай салбыры база бар. Чонга бедик технологиялыг медицина ачы-дузазын көргүзери көвүдээн.
Кадрлар быжыглаар талазы-биле хемчеглерниң түңнелинде медицина ажылдакчыларының республикадан дашкаар чорууру эвээжээн.
Губернатор төлевилелдериниң күүселдези-биле 35 объектини – көдээ культура бажыңнарын, спортчу залдарны, биче хемчээлдиг 14 көвүрүгнү туткан. “Эр башкы – лидер болгаш дагдыныкчы” төлевилелдиң ачызында республикада эр башкылар саны 1200 кижи четкен. Оларның аразындан 36 кижи – директорлар, 75 кижи – директорнуң оралакчылары бооп ажылдап турар. 10 школаны тудары планнаттынган, оларның 4-үн бо чылын ажыглалга киирер. Ынчангаш чаа кадрларны өөредип, идегелдиг башкылал коллективтерин хевирлеп алыры чугула.
Республиканың экономиказынче инвестицияларны хаара тудары хөгжүлдениң өзек барымдаазы болур. 2022 чылда кол капиталче салыышкыннарның ниити хемчээли 17,3 млрд рубль четкен. Ындыг болзажок, бо көргүзүгнү ам-даа каш катап улгаттырар херек деп, регионнуң баштыңы айыткан.
Ооң мурнунда чылга деңнээрге, 2022 чылда 30 муң дөрбелчин метр хөй – 140 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн туткан. Эргижирээн болгаш аварийлиг чуртталга бажыңнарындан өскээр көжүрер программаның 2013-2018 чылдарда доозар чадазын төндүрген, ажылдар ам-даа уламчылап турарын В. Ховалыг илеткээн.
Парламентарийлерниң ачызында чуртталга тудуун калбаа-биле эгелээринге хоойлужудулга деткимчези алдынган. Социал-экономиктиг хөгжүлдениң бот-тускайлаң программазы болгаш инфраструктурага бюджет чээлилери-биле инженерлиг инфраструктура акшаландырыышкыны шитпирлеттинген. Ынчангаш ийи-чаңгыс бажыңнарже эвес, а бүдүн кварталдар болгаш микрорайоннарже оларны шөйер арга тургустунган. Ол ажылдар Кызылда база Хову-Аксында эгелээн. Таарымчалыг чуртталга тудуунуң чаа стандарттары быжыглаттынган.
Россияның Саң-хөө, Тудуг яамылары болгаш ДОМ.РФ компания-биле чиигелделиг ипотека программазын боттандырар арга-хевирлерни хевирлеп тыпкан.
Республиканың чурттакчы чонунга ажыктыын бодавышаан, тарифтер политиказының дугайында айтырыгларны бодум хыналдамда алган мен. ТДРК-биле хөмүр-даш өртээн таарыштып-өйлээр ажылды уламчылап, чонга хөмүр-даш садып алырынга эптиг байдалды тургузар сорулгалыг одалга складтары ам-даа ажыттынар. “Социал хөмүр-даш” төлевилели база боттанып турар. Эрткен чылын бо төлевилелче, мобилизацияже кыйгырткан хамаатыларның өг-бүлелери-биле кады, барык 5 муң өг-бүле кирген.
Россия Чазааның шиитпири-биле 2021 чылдың июль айдан эгелеп Тываның албан черлеринге электри энергиязынга чиигелделиг тарифти тургускан. Бо чылдың төнчүзүнге чедир ол күштүг болур. Дараазында чылын ук тарифти узадыр дугайында айтырыгны ажылдап турар.
Президентиниң даалгаларын болгаш хүлээлгелерин күүседири бистиң кол сорулгавыс болуп артар. Ооң шуптузун бүрүн күүседир бис. Ажыл төлевириниң чарыгдалдары 16 хуу өскен. Ол дээрге 22 млрд ажыг рубль болур. Өг-бүлелерни, иелерни болгаш чаштарны деткииринче 6 млрд рубльди угландырган. Социал төлевирлерни 63 муң өг-бүле алган.
Республиканың 14 муң ажыг чурттакчы чонун хаара тудупкан социал керээлер, ооң мурнундагы дег, эки үре-түңнелдерни көргүскен. Хууда сайгарлыкчылар барык 26 муң четкен. Эвээш өнчү-хөреңгилиг өг-бүлелер саны кызырылган. Ынчалза-даа чоннуң ядыы-түреңги байдалын эвээжедири-биле, ам-даа хөйнү кылыр херек.
Социал ажылдың кол угланыышкыны - өг-бүлелерни база уругларны деткиири болур. Быжыг, ажыл-ишчи өг-бүле – бистиң улуг өнчүвүс. Күш-ажыл яамызының тургузуунда ажыттынган “Мээң өг-бүлем төвү” дүвүренчиг медээлерже үнүп, “чаңгыс көзенек” таварыштыр өг-бүлелерге боттуг арга-сүмелерни бээр ужурлуг. Кожууннарда өг-бүлеге болгаш уругларга деткимче төптериниң баазазынга шак ындыг черлерни чоорту ажыдар.
Россия чоннарының культурлуг өнчүзүнүң чылы республика девискээринге болгаш Тывадан дашкаар черлерге культурлуг хемчеглер-биле байлак эрткен. Республиканың ат-сураглыг культура болгаш уран чүүл ажылдакчыларының юбилейлерин аңгы-аңгы хемчеглер-биле демдеглээн. Тываның чогаадыкчы коллективтери регионнар аразында болгаш делегей чергелиг хемчеглерге улуг чедиишкиннерлиг киришкен. Чаа клубтар туттунуп, уругларның уран чүүл школалары болгаш библиотекалар эде чаартынган.
Спортчу инфраструктура четкизи калбарган. Эрткен чылын хөй-хөй чылдар дургузунда Тывага бир-ле дугаар эрткен федералдыг улуг маргылдааны бедик деңнелге эрттирген. Ол дээрге Россияның бирги чери дээш сумога чемпионат, хостуг хүрешке Россияның юбилейлиг чемпионады-дыр. Сумога болган маргылдаада Тыва Республиканың чыынды командазы ниити бирги черни ээлээн.
Хамаатыларның айыыл чок чоруундан ниитилелдиң хөөнү дыка хамааржыр. Хөй-ниитиниң корум-чурумун база кем-херек үүлгедиишкининге удур демиселди хандырар программа болгаш Кем-херек үүлгедиишкинин чавырылдырар талазы-биле ведомстволар аразының комплекстиг планының күүселдези-биле айтырыглар шиитпирлеттинип турар. Үптээшкиннер, дээрбечи халдаашкыннар, кижиге удур аар кемниг үүлгедиглер, хөй-ниити черлеринге болган кем-херектер саны ниитизи-биле кызырылган. Республика эки шимчээшкин-биле Россияның мурнунда 3 регионунуң санынче кирген. “Элээр суур” конкурс эки түңнелдерни берген.
Назы четпестерниң талазындан база оларга удур кем-херек үүлгедиишкиннерин база оларның хайгаарал чок чоруурунга профилактика ажылынче кичээнгейни күштелдирер. Өзүп олурар салгал, өг-бүлелер-биле ажылды чаа деңнелче көдүрер. Ол адырда ажылдың мурнакчы арга-дуржулгазын киирер. Республиканың күрүне чөвүлелинге ол айтырыгларны сайгарып чугаалажырынга белеткел чоруп турар.
2023 чылда чугула болгаш улуг ажылдар манап турар. ИПСЭР-ниң улуг объектилеринде ажылдар адакталган. “Чедер” санаторийниң бирги комплекизин ажыглалче киирер, чаартынган тууйбу бүдүрүлгезин, ыяш болбаазырадылгазының комплекизин ажылдадыр. “Тайга” турисчи комплексте тудуг ажылдарын ам-даа уламчылаар. “Хандагайты” эрттирилге пунктузун база Кызылдың аэропортунда эрттирилге пунктузун эде чаартырын доозар. Делегей чергелиг статуска бадыткалды алыр.
Тываның орук четкизин хөгжүдер беш чылдың план күүселдезин уламчылаар, Россия-Моол-Кыдат чурттар аразының автомобиль оруунче кирип болур перспективалыг оруктарның кол четкизин хевирлээр.
Ак-Сугнуң чес чыдыны, Кара-Белдирниң алдын-руда чыдыны дээш, өске-даа черлерде бойдус курлавырларын шиңгээдири-биле холбашкан төлевилелдерни боттандырары чугула угланыышкын болуп артар. Экономиктиг ажыкты, ажылче хаара тударының өзүлдезин көрүп база экологтуг негелделерге дүүштүр таарымчалыг чүүлдү тывар херек. Тывыш ажыглакчылары чүгле курлавырны алырын эвес, а чонга херек инфраструктураны тударын чедип алыр.
Сибирь федералдыг округтуң чаа стратегтиг хөгжүлдезиниң дүрүмүн көрүп, Тываның перспективтиг хөгжүлдезин сайгарып көөр херек.
“Сибирь дугуржулгазы” регионнар аразының ассоциациязы, федералдыг ведемстволар, российжи эртем организацияларның киржилгези-биле XXI чүс чылда Тываның хөгжүлдезинге тураскааткан улуг эртем-практиктиг конференцияны 2024 чылда эрттирер дугайында айтырыгны шиитпирлеп турар.
Агроүлетпүр комплекизиниң адырында кожууннарга мал аайлаар үш цехтерни тудуп, ажылдадыр, уксаалыг ажыл-агыйларны хөгжүдер, элээн каш суггат системаларын катап тургузуп, эде чаартыр.
Чуртталга-коммунал ажыл-агый адырында хамааржыр Кызыл биле Шагаан-Арыгга чылыг хандырар, суг хандырар база суг чорудар объектилерниң эде чаартылга ажылдарын чогумчудар. Хөмүр складтарын чаагайжыдар, кожууннарга кудумчу кудуктарын тургузар, кайы хамаанчок октаан боктарны чок кылыр.
13 школада капитал септелге эгелей берген. Эмнелге амбулаторияларының база 5 ФАП-тың тудуу чоруп турар. «Мээң эмчим», «Мээң башкым» төлевилелдер ажылын эгелээн. Спортту хөгжүдерин деткиир. Айыткалда чарлаан бирги республика спартакиадазы стартты алган.
Тыва дылды деткиир болгаш хөгжүдер күрүне стратегиязының документизин бо чоокку үеде хүлээп алыр. Ооң ачызында тыва чогаалчыларның чогаадыкчы чоруун болгаш чогаал номнарын үндүрерин, дылды кадагалап арттырарының концепциязын, өөредиглиг семинарлар, конференциялар болгаш мөөрейлер эрттирериниң деткимчезин чорудар.
Тускай шериг операциязының киржикчилерин деткээн “Ада-чурттуң камгалакчылары” күрүне фондузунуң республика салбырын тургузар тодаргай ажылдар чоруп турар. “Баштайгыларның шимчээшкини” уруглар болгаш аныяктарның российжи шимчээшкининиң бисте салбырын деткиир бис.
Күрүне программаларында, Чазактың, республика база муниципалдыг органнарның ажыл планында кирген угланыышкыннарны болгаш объектилерни оон-даа хөйнү чижекке адап болур.
Республиканың чурттакчы чонунуң боттуг орулгаларын көвүдедип, чаагай чоруун бедидери - бистиң күжениишкиннеривистиң кол сорулгазы. Россияның Президентизи ол сорулганы база катап салган деп, Тываның Баштыңы илеткелин доозуп, билчилгелиг удур-дедир кады ажылдажылга дээш депутаттарга четтиргенин илереткен.
Апрельдиң 28-те сарыг шажынның «Тубтен Шедруб Линг» хүрээзиниң ажыдыышкыны улуг ужур-уткалыг болуушкун болуру чадапчок. Республиканың шажынчы амыдыралын хөгжүдеринге Күжүгет Шойгу аттыг культура фондузунуң киирген үлүг-хуузу канчаар-даа аажок улуг. Хүрээ Россияның болгаш делегейниң буддийжи чүдүкчүлерин хаара тудар улуг төп апаарынга бүзүрээр мен деп, ол чугаалаан.
Шиитпирлээр айтырыглар, нарын чүүлдер ам-даа бар. Ындыг болзажок, Тываның шупту чонунуң деткимчезиниң ачызында Дээди Хурал, тус чер бот-башкарылга органнары, ниитилел-политиктиг, шажын каттыжыышкыннары 2023 чылда – Чоннуң чаңгыс эп-сеткилиниң чылында кылыр ажылдарывысты ниити күжениишкиннеривис-биле чедип алырывыска бүзүрээр мен деп, ол илеткелин дооскан.