Чаа котельнаяның тудуу – сөөлгү чадада

Эң кол чүүл – үш котелду төндүр эптей тургускан болгаш бирээзин шагда даштындан чылыглап каан. Өске ийи котелдуң чылыглаашкыны дооступ турар. «Стройсервис» КХН хүлээникчи организацияның удуртукчузу Юрий Гавриловтуң чугаалап турары-биле алырга, каш хүн бурунгаар электри дериг-херекселин эккелген, ону таарыштыр тургузарынга белеткел ажылдары эгелээн. Бо үе-чада котельнаяны ажылдадырынга аажок чугула, ооң соонда оран-саваның бараанын долузу-биле дөзевилээр. Август 8-те Хову-Аксы суурга РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округта Бүрүн эргелиг төлээзи Виктор Толоконскийниң киржилгези-биле болган хуралга котельнаяны ажыглалче киирериниң хуусаазын тодараткан турган деп сагындыраалы. «Бөгүн бис сентябрь 15-ке чедир котельнаяның белен турарының сорулгазын салдывыс. Сентябрь 20-ниң хүнүн-де хереглекчилерге чылыг турбас болза, ону чурум хажыдыышкыны деп санаар. Сорулга үе-шаанда күүсеттинер дээрзинге менде чигзиниг чок, чүге дээрге республиканың удуртулгазы болгаш чогуур ведомстволар харыысалгалыг, чаңгыс аай ажылдап турар. Объектиниң тудуунда бедик мергежилдиг, арга-дуржулгалыг кижилер киржип турар, ынчангаш ам шупту чүве шын, организастыг болгаш чурумчуткан ажылдан хамааржыр». «Yш муң ажыг чурттакчылыг Хову-Аксы суурда улуг котельнаяның тудуу – Россияда чаңгыс чижек-тир»– деп, Виктор Толоконский ажыл-ишчи чоруунуң үезинде демдеглээн. ССРЭ буураан соонда кайы-даа регионда мындыг тудуглар чок, а Тыва Республика боду чээлилер дузазы-биле барык чартык миллиард түңнүг акша-хөреңгини чарыгдап, ук төлевилелди боттандырып турар. Муниципалдыг тургузугнуң каш чыл бурунгаар хөгжүлдезинге эрге-чагырганың ачызында туттунган чаа котельная улуг салдарны чедирери билдингир.

Амгы үеде тудуг шөлүнде девискээрниң чаагайжыдылгазының, хөмүр-даш шыгжаар черни кылырының, бетондан шөлчүгешти быжыглаарының ажылдары чоруп турар. Ооң мурнунда дыңнадып турганы-биле төлевилелде көрдүнмээн улуг хемчээлдиг немелде ажылдарны хүлээникчи организациялар күүсеткен.

Чаа котельнаяның тудуундан аңгыда, чаа четки ажыл-агыйы база туттунган, ооң иштинде – суурже чылыг дамчыдар трасса. Ында ажылдар ийи ээлчегде соксаал чок чоруп турар. Траншея долузу-биле кастынган, ону дескилеп, уруп турар. Чедир туттунмаан уруглар садының девискээрин дургаар трассаның эртер оруун аайлаштырган. Кол оруктуң чартык кезии азы бир километри белен (плиталарны, үш хоорзаның удазыннарын, коошпаларны салган). Арткан кезээнде азы 450 метр черде чер ажылдары күүсеттинген, коошпаларны эккелгеш, салып эгелээн. Суг дамчыдар черде камералар тургузар оңгарларны белеткээн.

Эрткен 2012 чылдың декабрьда Хову-Аксы суурнуң ЧЭТ үрелгеш, казыыр 40 градус сооктарда чурттакчыларны чылыг чок арттырган. Ынчангаш ЧЭТ-тиң орнунга чаа котельнаяның тудуу эгелээн. Ооң тудуунуң чарыгдалы 333 миллион 165 муң рубльге дең. Чыл дургузунда 39 672 Гкал чылыгны бээр. Хөмүр-даш чарыгдалы – 7000 тонна, ол дээрге эрги ЧЭТ-ке ажыглап турганынга деңнээрге, 4 катап эвээш. Хову-Аксының ЧЭТ 50 чыл бурунгаар «Тувакобальт» улуг үлетпүр бүдүрүлге чериниң хереглелдери езугаар туттунган. Суурну чылыг-биле хандырары оларның кол сорулгазы эвес турган. 90 чылдарда комбинат дүшкен соонда ону тус чергениң коммунал ажыл-агыйының ачызында тудуп турган.