Тываның Чазаа чурттакчы чонга садар хөмүрнүң өртээн бадырар шиитпирни хүлээп алган

03.09.2021 Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг чурттакчы чонга садар хөмүрнүң амгы өртээн бадырар дээн шиитпирин регион чазааның доктаалы-биле быжыглаан. Документиге ат салган соонда, 10 хонук эртип, күш кире бээрге, тывыш компаниязы республиканың чонунга хөмүрнү бир тоннада 2220,1 рубльга садар ужурлуг. Ол дээрге амгы өртектен 476,3 рубль чиик.
Регионнуң хөмүр рыногунда монополист - Тываның даг-руда компаниязының республикада казып, садып турар хөмүрүнүң өртээнге хамаарыштыр хыналдаларны чоруткан соонда, ындыг шиитпир хүлээп алдынган. Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыгның даалгазы-биле Тарифтер албаны хыналданы чоруткан. 2021 чылдың январь 1-ден садып турар тонна хөмүрнүң амгы өртээ – 2696,4 рубль акша бооп, улгадып турарын, эксперттер шынзыткан.
Чижээ, продукциязының бот-үнезин тургузарда, өске чарыгдалдарны өртекче киир санаанын албанның специалистери илереткен. Оон аңгыда, компания камналгаже онза кичээнгей салбаан, бүдүрүлгениң дорт чарыгдалдарын үндезин чокка көвүдедип, ону өртекче киириштирген. Баш бурунгаар санаашкыннардан көөрге, чарыгдалдарның ол кезээн 80 хире млн рубльга эвээжедип болур.
База ол ышкаш, тыва хөмүрнү чамдык садып алыкчыларга иштики рынокта өртектен оранчок эвээшке чиигедип, республика иштинде өртектен чиикке садып турганы билдинген. Өскээр чугаалаарга, компания республиканың чонунга база бюджет черлеринге саткан өртектерден шүүделин дуглап, харын-даа чыл санында 200-300 млн рубль орулганы ап, бедик шалыңны база премияларны ап турар.
Компанияның саң-хөө-ажыл-агый документилеринден көөр болза, ТГРК казып тыпкан хөмүрүнүң үүрмектеп садар өртээн бүдүрүлгеге карылга болдурбайн, тоннада 1900 рубльга садып болурун, Тарифтер албанының эксперттери санаан. Ындыг болзажок, иштики рынокче хөмүр садарын эвээжетпес дээш, чурттакчы чонга садар хөмүр өртээн тоннада 2220,1 рубль, азы амгы өртектен 17,7 хуу эвээш кылдыр дугурушкан. Ону бүдүрүлгениң орулгазын, хөгжүлдеже инвестицияны, ажылчыннарның шалың төлевирин өстүрерин база кол чарыгдалдарын көрүп санаан.
Хөмүрнүң чаа өртээниң дугайында төлевилел дөзевилелин сайгарган Чазак хуралында, Тываның даг-руда компаниязының төлээлеринге сөстү берген, олар ол шиитпирге чөпшээрешпейн турарын чугаалаан. Компания өртекти ам-даа өстүрер деп турарын, Тываның эрге-чагыргазының ол хөделиишкиннерин арбитражка сайгаржырын дыңнаткан.
Сайгарылгалыг чугааның түңнелинде, ТГРК-ның топ-менеджерлери база адаанда структуралар республика чазаа-биле чугаалажырындан ойталаанын, Владислав Ховалыг хараадап чугаалаан. Чонга садар хөмүр өртээниң айтырыы шагда-ла быжып, дарый шиитпирлээр социал чидиг айтырыг апарган деп, ол демдеглээн.
Шынап-ла, хөмүр өртээниң аары – социал чидиг айтырыг. Тываның чурттакчы чонунуң чартыындан хөйү одаар печкаларлыг болгаш, одалга сезону эгелээрге-ле, ол айтырыг чидиглени бээр. Чон тус черниң хөмүрүн ажыглап, одап турар.
Дыка хөй өг-бүлелер ТГРК-ның негеп турары ол өртекке күш четпес. Мөңгүн-Тайга кожуунда бир тонна хөмүрнүң өртээ, сөөрткени кады санаарга 7–8 муң рубль чеде бээр, а одалга сезонунда хөмүр садып алырынга 80 муң хире рубль херек.
Республиканың эрге-чагыргазы ол айтырыгны субсидия берип тургаш, шиитпирлээрин кызыдып турар. Ындыг болзажок, хереглелдиг кижи бүрүзүн хандырар ындыг акша дотациялыг республикада чедишпес. «Социал хөмүр» губернатор төлевилели-биле, чединмес болгаш хөй ажы-төлдүг 3 муң ажыг өг-бүле 2 тонна хөмүрнү ап турар. А херек кылырында, хереглелдиг өг-бүлелер саны оон 10 катап хөй.
«Бистиң 800 ажыг чаңгыс чер-чурттугларывыс ажылдап турар улуг бүдүрүлгелеривистиң бирээзин берге байдалче чыгаар бичии-даа күзелим чок. Ындыг болзажок, деңзиниң өске таваанда – республика чонунуң үш хире кезии бар. Ынчангаш ТГРК-биле азы олар чокта-даа, чонга садар хөмүр өртээн чиигедирин чедип алыр дээш ажылдаар бис. Ооң дугайында президент-биле, федералдыг сайыттар-биле чугаалашкан мен, олар деткээн. Шиитпирлээр аргалар бар, ол шупту хоойлу езугаар болур, арга-күштер, үе-шак база курлавырда» - деп, Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг чугаалаан.