Дөртче — дөрт Арзылаң

Россия биле Тываның демнежилгезиниң байырлалынга тураскааткан хоочуннар аразынга республика маргылдаазы  2014 чылдың сентябрьның 27-де Кызылга болуп эрткен.

Хоочун, билдингир мөге апарган кижиниң чон аразынга чорааш сагыыр езу-чурумнары база дыка хөй. Мөге кижи ак сагыштыг, биче сеткилдиг, дузааргак болур, оор херек кылбас, чонун мегелеп чорбас, бодунуң хүрешкен удурланыкчызынга кара сеткил кажан-даа бодавас, адааргак болбас, улуургак, өш-өжээн  сүрүп хүрешпес дээш-ле баар!

Ындыг аажы-чаңныг, боттарының ниити байдалын шак ынчаар ап чоруур хоочун мөгелер болуп эрткен маргылдаага хөй болган. Оларның бирээзинге 2013 чылда хоочуннар аразынга республика маргылдаазының тиилекчизи, бо төөгүлүг – 2014 чылда шак-ла ындыг маргылдаага Сүт-Хөл кожуундан келген, республиканың Арзылаң мөгези Амир Монгушка октаткаш, үжүүрлешкен Маадыр Монгушту киирип болур.

Ол кончуг төлептиг, биче сеткилдиг мөге деп чүвени республика солуннарынга база бижип турган. Шынап-ла, Маадыр — эвилең чаңныг, эптиг сөстүг, чаагай сеткилдиг, хоочун мөгелерниң бирээзи. Маадыр Кавааевич — хүрежип тургаш ажынмас, каржы-хажагай хүрешпес кижи. Бо удаада болуп эрткен хоочуннар маргылдаазынга ол чаңын бичии-даа өскертпээнин стадионга олурган чон база эскерип олурдувус.

Эң ылаңгыяда бодундан улуг назылыг, ат-алдарлыг хоочун эштерин кончуг хүндүлээр. Ындыг мөгелер-биле хүрешкеш, октап алган болза, удурланыкчызын хүндүткел езу-биле тургускаш, содак-шудаанда  довураан, кактай аарак аштап чоруй, холунуң адаа-биле өттүргеш, девип чоруй баар.

Хоочун мөге кижиниң ат-алдары чон ортузунга чүгле ооң  үргүлчү шүглүп чоруурундан хамаарышпас. Ол ышкаш мөге кижиниң чонунга кандыг-бир чаагай үүле-херекти бүдүрүп кылганындан база улуу-биле хамааржыр. Маадыр Монгуш аныяанда Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Бажы суурга Тыва Арат Республиканың Наадымнарынга шүүп, үжүүрлежип чораан Балчый-оол Донгакка тураскааткан хүреш маргылдаазынга шүүлгеш, шаңналга алган аъдын хөй уругларлыг арат өг-бүлеге белекке берген. Ынчан ие кижи өөрээнинден ыглап турган дээр. Ол ие кижи оларга белек кылдыр берген халас аът-даа дээш эвес, а бо шагда кижиниң ховар көөрү төлеп-бүдүштүг чорукту, мөгениң чаагай сеткилин көргеш, бодунуң сагыш-сеткилин ынчаар илередип турган.

Кызылда «Совет Тываның 5 чылы» аттыг стадионга болган хоочуннар хүрежиниң киржикчилериниң аразында 2014 чылда тыва хүрешке республиканың тулган чемпиону Сайын-Белек Тюлюштуң ачазы Михаил Тюлюштуң, ол-ла хүрешке эң шыырак 8 мөгениң аразынче кирген Отчугаш Тежиктиң ачазы Иван Тежиктиң, оолдарын республиканың шыырак мөгелериниң аразынче киирген, республиканың Арзылаң мөгези Сүктер Шиметтиң, таптыг-ла 30 чыл бурунгаар Тываның ССРЭ-ниң хүрээлеңинче киргенинден бээр 40 чыл оюнуң байырлалының үезинде республиканың тулган чемпиону атты чаалап алган, Чөөн-Хемчиктен келген  амгы үеде Тываның Арзылаң аттыг мөгези Алексей Хомушку болгаш оон-даа өске ат-алдарлыг хоочун мөгелерниң девиин, хүрежин стадионга олурганнар улуг сонуургал-биле магадап көргеннер.

Хоочуннар аразынга 45 хардан өрү назылыг мөгелерниң ниити саны 32 болган. Ынчангаш маргылдааның судья коллегиязы ол мөгелерни 2 аңгы бөлүкке үскеш, хүрештирген. Бирги бөлүкке 45 хардан 50 харга чедир, ийигизинге 50 хардан өрү назылыг мөгелер хүрешкен. Оларның аразында республиканың Арзылаң аттыг мөгелерниң саны 7 кижи болган. Кажан бөлүк бүрүзүнге 4-4 мөгелер артарга оларны чаңгыс бөлүк кылдыр каттыштыргаш, 8 мөгениң хар-назынын барымдаалавайн хүрештирген.

Ол салыгда Тес-Хемден Сүктер Шимет Кызылдың мөгези Амыр-Санаа Кууларны, Маадыр Монгуш Арзылаң мөге Геннадий Монгушту, Өвүрнүң мөгези Чимит Куулар Улуг-Хемден Андрей Биче-оолду, Сүт-Хөлден Амир Монгуш Чөөн-Хемчиктен келген Федор Кууларны тус-тузунда октап алганнар.

Дөрт мөге артарга, дөрт Арзылаң мөгелер шүглүп үнүп келген. Чимит Куулар биле Амир Монгуш, Сүктер Шиметтиң онаанга Маадыр Монгуш таварышкан. Ол мөгелер бот-боттарының хүрежин эки билчир болгаш шупту хончуга чедир хүрешкеннер. Спортчу чедиишкин Амир Монгуш биле Маадыр Монгушка таварышкан.

Бо ийи мөге аразында хүрешкеш, баштайында хайым кылдыр дүшкеннер. Ооң соонда оларны база катап салыптарга, Амир Монгуш Маадыр Монгушту октап алгаш, 2014 чылда 45 хардан өрү назылыг хоочуннар аразынга  шүүлген. Маадыр Монгуш үжүүрлешкен. 1-ден 8-ке чедир шаңналдыг черлерни алган мөгелерге Кызыл хоорайның мэриязының акша шаңналдарын, тураскаалдыг бижиктерин тывыскан.

Чараш девиг дээш Өвүрнүң мөгези Иван Тежик, чараш арга кылганы дээш Кызылдан Алексей Салчак, тиилелгеже чүткүл дээш Барыын-Хемчик кожууннуң мөгези Игорь Ондар тус-тузунда шаңнатканнар. Маргылдааның эң узун назылыг киржикчизи 62 харлыг Кызылдың  мөгези Борис Донгак болган.

Эрткен вектиң төнчүзүнде, 21 вектиң эгезинде эрес-дидиминиң, аваангыр-кашпагайының, мөге-шыырааның талазы-биле өскелерден ылгалып, тергиидеп чораан экер-эрес, хоочун мөгелеривистиң чонунуң мурнунга үнүп кээп, чараш девиин көргүзүп, аваангыр-кашпагай аргаларын ажыглап хүрешкенин стадионга олурганнар магадап көрдүвүс.

Владимир Чадамба.

"Шын" солун