Чепсээвис — уран сөс

Журналистер шуулганындан    

Тыва Республиканың төөгүзүнде болгаш Тываның журналистериниң амыдыралында бир уттундурбас улуг болуушкун болуп эрткен. Ол дээрге «Сибирь – идегелдиң девискээри» деп журналистер шуулганы-дыр. Ооң байырлыг ажыдыышкыны ТР-ниң Чазак Бажыңының хуралдаар залынга болган. Сибирьниң бүгү булуңнарындан келген журналистер  болгаш Москвадан хүндүлүг аалчылар – шупту ийи чүс ажыг массалыг инфомация чепсектериниң ажылдакчылары ол шуулганга киришкен. Байырлыг хуралга олар националдар аразында хамаарылгаларны аяннаштырарынга массалыг информация чепсектериниң ролюнуң дугайында чугааны кылган.

Чыылган хөй журналистерниң мурнунга байыр чедирип сөс алгаш, ТР-ниң Баштыңы — Чазааның Даргазы Ш.В.Кара-оол чүнүң-даа мурнунда  мындыг улуг, хүндүлүг шуулганны хүлээп ап, ону организастап эрттирер ээлери боор эргени берген РФ-тиң Журналистер эвилелиниң баштаар черинге, ооң даргазы Всеволод Леонидович Богдановка, Ажык-чарлыг чорук камгалалының фондузунуң президентизи Алексей Кириллович Симоновка өөрүп четтиргенин илереткен.

– Журналисчи мергежилиңерниң тергииннери болгаш силер сөстүң күжүн кымдан-даа артык эки билир силер, ылаңгыя амгы информастыг технологиялар чүс чылында. Силерниң ажылыңар чонга дыка херек. Украинаның мурнуу-чөөн талазында дайынчы хөделиишкиннерни, ында байдалдың шынын хөйнүң караанга көргүзүп чедирер дээш журналистер  солдаттар-биле дөмей амы-тынын артынче каггаш, эрес-дидим ажылдап чоруп турарын көрүп тур бис. Ол дайында Россияның журналисчи ниитилели кижи хорамчазынга таваржып эгелей бергени хомуданчыг болбас аргажок. Бүгү делегейге шынны көргүзери ол хире аар «өртектиг» болуп турары ол-дур — деп, Шолбан Валерьевич демдеглээн.

Ш.В.Кара-оол улаштыр хөй национал чурттакчыларлыг Тываның төөгүзүнүң солун арыннарын сагындырып чугаалаан. «Чүс чыл бурунгаар бистиң өгбелеривис Россия-биле катчып, эдержип  чурттаар деп шын шиитпирни хүлээп алганынга бистер, салгакчылары чоргаарланып чоруур бис. Ол демнежилгениң 100 чыл оюнуң бүдүүзүнде Сибирьниң журналисчи ниитилели националдар аразының хамаарылгаларының дугайында айтырыгны бодунуң шуулганынга Тывада кээп чугаалажып турары — онзагай демдек-тир. Төөгүлүг ол демнежилге болгаш бистиң республиканың ооң соондагы төөгүзү — культура болгаш шажын-чүдүлгези аңгы-аңгы улустар аразында хамаарылгаларны канчаар тургузарының үлегер-чижээ-дир дээрзин демдеглевишаан, Шолбан Валерьевич республиканың бөгүнгү болгаш эрткен амыдыралын допчузу-биле таныштырган. Ылаңгыя Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында ТАР кожа-хелбээ улуг күрүне ССРЭ-ге таварышкан айыыл-халапты бодунуу-биле дөмей хүлээп көрүп, араттар болур-чогуур дузаны көргүзүп, «Бүгү чүвени — фронтуга!» деп кыйгырыгның адаа-биле чурттап, тыва эки турачылар тиилелгени чоокшулаштырарынга үлүг-хуузун кииргенин чоргаарал-биле демдеглээн. Көшкүн амыдыралдыг тыва чон эрткен чүс чылдың дургузунда бодунуң оруунга таварышкан бергелерни шыдап эрткеш, Тыва бодунуң национал онзагай чоруун камгалап арттырып ап, Россияның чоннарының өг-бүлезиниң төлептиг кежигүнү болганын онзалап айыткан. Оон аңгыда Тываның Баштыңы журналистер ортузунга юбилейлиг Тыва дугайында журналисчи мергежилдиң мөөрейин чарлаан. Ооң түңнелин байырлалдар үезинде, сентябрь 6-да түңнээш, тиилекчиге  өртектиг белекти тыпсырын аазаан.

РФ-тиң Журналистер эвилелиниң баштаар чериниң даргазы В.Л.Богданов харыы сөс алгаш, мынча дээн: — Шолбан Валерьевич, чүнүң-даа мурнунда бисти мынчаар чылыы-биле уткуп, хүлээп турарыңар дээш өөрүп четтиргенивисти илередирин чөпшээреп көрүңер. Дүүн кежээ Национал театрга биске бараалгаткан концерт кайгамчык-тыр. Кым экил, кым кончугул дээрзиниң дугайында эвес, а аңгы-аңгы аймак-сөөк кижилерниң ынакшылының болгаш найыралының, чаңгыс деминиң дугайында кайгамчык күштүг оюнну көргүстү. А ооң мурнунда хүн Тываже чоруп ора, 6 шак дургузунда ооң каас-чараш бойдузун магадап келдивис. Бойдус биле кижи, ооң бодалдары, сагыш-күзели, ажыл-херээ кайгамчык тааржып турар чер-дир деп эскердим. Бо бүгү кижини хей-аът киирер, беримчелиг ажылдаарынче ала-чайгаар сорунзалай бээр-дир. Ынчангаш шуулганның киржикчилери Тывага бо каш хүннерниң дургузунда бүгү күжүвүстү харамнанмайн, долузу-биле бердинип  ажылдаарывысты аазап тур бис, Шолбан Валдерьевич.

Хүндүлүг коллегалар, Шолбан Валерьевичиниң — республиканың бирги удуртукчузунуң мактанып болур чүүлдери хөй деп билир бис, ынчалза-даа ол мактанырынга ынак эвес кижи-дир, эскерип каан боор силер. Республика кайгамчык хөгжүлдениң оруунда-дыр... Хоорайда тудуг-суур хайныгыышкынныг-дыр. Мал бажының саны оранчок өскен-дир. Алдын тывыжы база чылдан чылче бедип орар, туризмни сайзырадырының барымдаалары хөй-дүр, инновациялыг чаартылгалар, чаа-чаа төлевилелдер боттанып турар-дыр. Чараш оранда келген улус-тур бис. Республика чаа чүс чылче кирген. Ол экономиктиг шапкын хөгжүлдениң чүс чылы болур дээрзи чугаажок. Дагомыска болур шуулганывыстың бир арнын Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскаадып эрттирээлиңер. Чүге-даа торулбайн, Тывага аас-кежиктиг чурттаарының дугайында азы ону канчап чедип алырының дугайында чугааны сайгарып көрээлиңер.

Шуулганның ажыдыышкынын шаңналдар тыпсырының байырлалы улам каастаан. ТР-ниң Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты РФ-тиң Журналистер эвилелиниң баштаар чериниң даргазы Всеволод Богдановка, шуулганның оргкомитединиң кежигүнү Раиса Жмодикке (Новосибирск хоорай) Хүндүлел бижикти тывысты.

В.Л.Богданов бодунуң ээлчээнде  РФ-тиң Журналистер эвилелиниң баштаар чериниң шаңналдарын тывысты. Профессионал ниитилелдиң мурнунга ачы-хавыяазы дээш Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга Россияның Журналистер эвилелиниң Хүндүлел демдээн, «Тувинская правда»  солуннуң коллективинге 90 харлап турары-биле дипломну, журналистер Андрей Чымбага, Ая Тюлюшке, Светлана Балчырга хүндүлел бижиктерни тывысты. Россияның бирги журнализиниң холундан шаңнал алыры — аас-кежик-тир деп хүлээп алдывыс. Шаңнал алганнар Дагомыска болур шуулганның хүндүлүг аалчылары болурун Всеволод Леонидович онзалап демдегледи. Шаңнал болгаш ол хүндүткел бистерни улам чалгынналдырар дээрзи чугаажок. Хүндүлүг аалчылар Всеволод Богданов, Алексей Симонов оларның суглуг караан көрүп, судалдыг холун тудары, шынап-ла, биске ырак-узак республиканың журналистеринге, улуг аас-кежик. Азия төвү Тыва деп кайгамчык оранга төрүттүнүп, өөренип, чурттап, ажылдап, чоннуң солуну «Шынның» ачызында шаңнал-макталдың кежиин четтирип, чоргаарланып орган өөрүшкүмнү силер бүгүде-биле үлежип ор мен, хүндүлүг номчукчу.

Шуулганның киржикчилери солун санал-оналдарны үндүрүп, бодалдары-биле үлешкен. Ол дугайында допчузу-биле-даа бол, номчукчуларывыска дамчыдарын оралдажып көрейн.

«Омская правда» солуннуң төлээзи Светлана ФедороваСибирь девискээринге националдар аразында дайынчы чөрүлдээлер турбаанын чоргаарал-биле демдеглевишаан, национал диаспоралар дугайында бодунуң бижээн материалдарын белеткеп турган арга-дуржулгазын үлешкен. Чөрүлдээлер тургустунуп келгенде, журналистиң шын эвес ажыглаан сөзү дарылыг черге сереңги шакканы-биле дөмей, айыылдыг дээрзин ол коллегаларынга сагындырып, кижи бүрүзүнге аарышкылыг националдар айтырыын чырыдып тура, оваарымчалыг болурун, ылаңгыя бот-шүгүмчүлел, бот-кыжыртыныг кандыг-даа байдалдан эптиг үнүп болурунуң аргазы дээрзин айтып, ону ажыглаарын сүмелээн. «Дүүн театрга национал оркестрниң концертин көрүп ора, бистиң солунга үнген  бир материалды дораан сактып келдим. Ону Тываның тайга ортузунда көдээ сууржугажынга өскен херээжен кижи бижээн. Староверлер чурту ол сууржугашка 5 харлыында тайгага адыгга таварышканын, аъттан ужуп турганын, кырганнарның мерген угаадыгларын ол чылыы-биле сактып бижип турар. Староверлерниң ырлары биле тыва аялганың аяннажып чаңгыланып кээрин магададым. Олар чаңгыс черге, чаңгыс бойдуска ынак кижилер-дир дээрзи дыңналып, көстүп турар-дыр» — деп, магадаан сеткилин Светлана Федорова илеретти.

Новосибирскиден шүлүкчү Олег Берязев тыва чогаалчыларның ажылдарын орус дылче  очулдуруп, «Сибирьские огни» сеткүүлге хөй чылдарда чырыдып чоруур. Тывага ол чаңгыс эвес удаа келген. Ол база-ла бистиң национал оркестривистиң оюнун магадаан сеткилин чүнүң-даа мурнунда илеретти: «Yе болгаш девискээр хөгжүмде муң чылдың планы-биле илереттинген-дир. Ындыг аялга — сагыш-сеткилдиң күш киирикчизи-дир. Ындыг күш турда, Россия тиилеттирбес. Ол концертти утпайн, сактып чоруулуңар, ында орус-тыва аялгалар, демнежилге кайгамчык аяннажыышкын-биле сиңнигип каттышкан-дыр».

А коллегаларынга ол публицистика школазын камгалап арттырарының чугулазын айыткан. Журналистерниң кол сорулгазы – медээлээри. Ынчалза-даа журналистиканың эң бедик шыпшыы — уран сөс, очерк, эссе дээрзин утпазын, чоннуң сагыш-сеткилинге улуг, калбак сеткүүлдерниң, чогаалдарның чугулазын, олар чоннуң көрүжүн, бодалын өскертиптер күштүүн онзалап демдеглээн. Сибирьжилер дугайында чугаалап тура: «Сибирьде нация чок. Ында үе болгаш девискээр» — деп чугаалааш, чаа чогааткан шүлүктери-биле бадыткаан.

«Известия» солуннуң хоочун журнализи Альберт Плутник чугаага улажып, Инна Руденко ышкаш журналистерниң очерктери ниитилелдиң сеткил-хөңнүн өскертиптер күштүг турганын өөрүшкү-биле сактып чугаалаан. Агроновскийниң очерктери дээди өөредилге черлеринге журналистиканы башкылаарының арга-методтарын өскертиринге чедирип, ону чаартырынче албадаптар дээштиин магадал-биле сагынмышаан, бо хүнде журналистиң үнү дыңналбастаанын хараадал-биле демдеглээн. Журналистика — үениң төлү. Yезинде төрүттүнген төлдерниң аажы-чаңы база аңгы-аңгы болуру чугаажок. Совет-партия үезиниң тергиин дээн журналистери ниитилелдиң «караан ажыдыптар» күштүг, шынчы турган болза, ам бо хүнде арын-нүүр чогу-биле мегелээр, көскүлеңнээрин бодаар кижилер журналист мен деп адаттынып турары чованчыг апарган. Каш чылдар бурунгаар боолуг кижиден, демир-үжүктүг кижиден ниитилел коргар, сестир турган болгай. Совет үеде кайгамчык улуг тудуглар, бүдүрүлгелер дугайында бижип турза-даа, ооң кол дөзү — ажылчын кижини черле утпайн турган. Амгы үеде информастыг медээлер тиилеп турар, а бөдүүн кижи дугайында уттундурган. Адрези, ат, фамилиязы билдингир, бөгүн чурттап, ажылдап чоруур кижи дугайында бижиирин утпаалыңар деп коллегаларынга чагаан.

 «Россияның алдын демир-үжүү» аттың эдилекчизи Олег Нехаев:

--«Тыва парлалга-биле танышкаш, элээн сайгарылганы кылдым. Чоокта чаа Совет Эвилелиниң Маадыры Түлүш Кечил-оолдуң адын № 3 школага тывысканының дугайында чүүлдү номчудум. Тываларның эки турачы аъттыг шериг эскадронунуң эрес-дидим командириниң дугайында кино-даа тырттырып болур-дур. Ооң аъттыг шериглеринден немец-фашистер угаан-кудун оскунуп, дезип турганынга канчап чоргаарланмас боор. Ол Украинаның Ровно облазының хоорай, суурларын хосташкан. Дораан Дубно, Деражно хоорайлар-биле телефон дамчыштыр харылзаштым. Хостажып каан маадырларын езулуг уткан улус-тур, чүге ындыызын кижи даап бодаары нарын эвес. Россияның өңнүктери -- Украинаның дайзыннары дээр хөөн илдең-дир. Бодунуң төөгүзүн, культуразын, езу-чаңчылдарын билбес, уткан кижилерден фашистер үнер. Аныяк-өскенге фашизмниң айыылын кичээндирер херек.

Дүүн театрга концерт мурнунда чамдык аныяк журналистерден 2-3-ле эң бөдүүн айтырыглар салдым. Тывада кымнар чурттап турарыл, кайы күрүнелер-биле ол кызыгаарлажып чыдарыл, ооң чурттакчыларының шажын-чүдүлгези кандыгыл? Ниитизи-биле 11 кижиден харыы алдым. 9-унуң харыылары чүгээр, углуг болду. 2 кижи чүнү-даа билбес. А бир аныяк уруг «Тыва Тибет-биле кызыгаарлажып чыдар» деп харыылады. А бирээзи «Мен дыштаныр дээш келген кижи мен» — деп харыылаан. Ол чүнү чугаалап турарын тайылбырлап-даа канчаар, бодуңар билир силер. Журналист кижи ээлчеглиг шөлээзиниң-даа үезинде ажылын утпас ужурлуг».

Ажык-чарлыг чорук камгалалының фондузунуң президентизи Алексей Симонов саналдааш, журналист оон чүгле чүнү манап турарын бижиир эвес, а боду тускай үннүг болуп, бодалын илередип бижиир ужурлуг, фашизмниң хоразының болгаш айыылының дугайында аныяк-өскенге кичээндирер дугайында айтырыгга хамаарыштыр кижизидилгеде улуг «ойбак» тывылганын, ооң уржуундан бөгүнгү Украина-биле акы-дуңмалышкы харылзааларда нарын айтырыглар тургустунуп турарын,  «ол бистиң «ора соп каан»  үүлгедиивис эвес-даа бол, ону даараар, чамаар апаар деп чугаалаан.

Түңнел сөс алгаш, Всеволод Богданов чоокта чаа Татарстанга ооң президентизи турган Минтемир Шаймиев-биле ужурашканын, татар телевидениениң 15 харлыг божупкан уруг дугайында дамчыдылгазын магадаанын чугаалады. «Андрей Малаховтуң дамчыдылгаларында төрүттүнүп келген чаш төлдүң адазы ол бе, азы өске кижи бе дээрзин тодарадырынга өйлежип каар ийик чоп. Татар ол-ла ышкаш дамчыдылгада бүгү кичээнгейни ол чаш төлдү канчап азырап, өстүреринче, кандыг дуза кадарынче кичээнгейни углап, ол айтырыгларны көзүлдүр шиитпирлеп турарын магададым. Божупкан уругну чаш төлүн канчаар шарып, кургаглаарындан, канчаар эмзиреринден эгелээш, өөредип, чурттап орар оран-савазын септеп берип, өпеяның ачазы болур бичии оолду база уруг азыражырынга өөредип турар. Кижи дээш сагыш човаашкын ол ышкажыл. Чаш төлдү бодаар чүве-дир ийин. Кижилер бот-боттарында эки чүүлдү тывар ужурлуг. Буянныг үүле кылган болза эки-ле. Кижилерни аас-кежиктиг болдурары – буян-дыр. А ынакшылга  чедирери оон артык дээрзин ол онзалап айыткан.

Тывага келген ынча хөй журналистер бүгү Сибирьни Азия төвүнде республика дугайында солун чүүлдери-биле чаңгыландырып, диңмиредир-ле боор. Тываның «Тос эртинези» оларны хей-аът кииргени чугаажок. А бистерге, тыва журналистерге, олар-биле ужуражылга уттундурбас сактыышкын, улуг өөредилге болуп артар.                                                                     

Светлана Балчыр.

"Шын" солун