15.01.2015
База бир чыл караңнадып эрте берген. Чаа чыл байырлалын өөрүшкүлүг уткуп каапкаш, садыгларда азы ачы-дуза чедирилгезиниң өртектеринде эвээжээн талазынче чайгылган аян бар ирги бе деп бүдүү идегел-биле топтап көөр бис. Амыдыралдың дуржулгазындан алгаш көөрге, өртектер бадар хире шинчи-даа чок, харын чылдан чылче улам бергедедип кел-ле чыдар.
«Хлеб-тараа, хырным өршээ…»
Чылдың төнчүзүнде бүгү чуртка хлеб өртээ бир-ийи, харын-даа үш рубльге өзе берген. Ынчап баарын манаваан-даа дег, аңаа хамаарылгалыг албан черлери, депутаттар, сайыттар чоннуң эргежок чугула аъш-чем барааны өскен деп хөй чугаа үндүрзе-даа, хлебтиң өртээ улуг хевээр арткан. Алтайга кырлыг-караның дүжүдү аргажок болган дээш, гречканың өртээ база-ла талыя берген. Чамдык хайгааракчыларның бодалы-биле, өртектер өзер деп баарга, чон баш удур курлавыр кылдыр кырлыг-караны хөйү-биле саткаш, шыгжап алганындан үр-чар үнүп, ол садыгларга көзүлбейн барган. Сүт, чуурга, хлеб, эът дээш, өске-даа аъш-чемге, хереглел турда, өртектер өзүп-ле турар, чагырга чок рыноктуң хайыра чок дүрүмү-дүр.
Сөөлгү чээрби беш чылдар дургузунда Россия 2014 чылда ышкаш, ынча хөй тараа дүжүдүн ажаап ап көрбээн. Айтырыг — хлеб өртээ чүге улугул? РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызының сайыды Н.Федоров бадыткаан: чуртта тараа хөй. Көдээ ишчилерден ону садып алган улуг агроүлетпүр компаниялары хөй доллар ажылдап алыры-биле ону даштыкыже үндүр садар дээш шыгжапкан. Агроүлетпүрнүң тараа рыногунда» Бүгү-делегейниң тараа компаниязы», «Луис Дрейфус», «Каргилл Юг»дээр даштыкы ээлерлиг компаниялар 2014 чылдың январьда 186,9 млн. долларга тарааны саткаш, 6 млрд. 354 млн. рубльге чедирип алган. 2014 чылдың декабрьда ол-ла хире хемчээлдиг тарааны садыпкаш, 12 млрд.148 млн. рубльди киирип аарга, арыг орулгазы 5 млрд. 794 млн. рубль боор деп, эксперттер санап турар. Монополияга удур федералдыг албан чериниң дыңнатканы-биле, хлеб өртээн улгаттырганында сүлчээ, дугуржулга бар бе — дээш, 500 хлеб быжырар черлерни болгаш 50 хире далган кылып үндүрүп турар бүдүрүлгелерни хынаарга, хажыдыышкыннар чок болган. Бир хлебтиң өртээ 21 рубль болза, ооң 30 хуузу — далган өртээ, 30 хуузу — шалың төлевири, 17 хуузу — үндүрүглер, 7 хуузу чырык, чылыгдан тургустунган болуп турар.
Хөмүр-даш өртээ аар бе?
Чурттакчы чонга, бюджет организацияларынга бир тонна хөмүрнүң өртээ 2500-2700 рубль дээрге, аар дээрзи чөп. Амыдырал байдалы чегей инвалидтерге, инвалид ажы-төлдүг өг-бүлелерге, көдээ башкыларга кыжын хөмүр өртээнге немелде акша бээр дугайында доктаал бар. Бо чүүлдү бижип тура, ыраккы кожууннарда башкылардан айтырарымга, одаар чүүл дээш немелде акшаны ап турарын чугааладылар. Чоок кожуун Улуг-Хемде безин чогуур документилерин чыггаш дужаапкан башкылар ийи муң рубльди ап турда, Өвүр, Тожу дээш, өске-даа кожууннарның башкылары, эвээш-биче-даа болза, күрүнениң дузаламчы акшазын алыр-ла боор.Тес-Хем кожуундан хоочун бижикчи Кара-оол Лапчаа хөмүр-даш өртээ чүге бир тоннада 2500-2700 рубль чедип турарыл деп хомудал киирген чагааны чоруткан.
Ону тодаргай харыылаптар хире үш аңгы албан черинче чагаа чорударымга, бир ай чартык үе эрткенде, чүгле чаңгыс харыы келген.ТР-ниң монополияга удур ажыл чорудар албанының удуртукчузу О.Долгихтиң оралакчызы Э.Хаджиев ийи арын чартык хемчээлдиг харыызында хөмүр-даш уургайының доктааткан өртээнде монополисчи үзел бар бе дээрзин ам-даа хынап, шинчилеп турарын дыңнаткан. Тожу, Эрзин, Өвүр дээш, чедери берге ырак кожууннарда бир тонна хөмүр-даш өртээ 4200 рубль, чоок кожууннарда — 3600 рубль. «Каа-Хем» хөмүр-даш уургайының үндүр садарда доктааткан өртээ — 2190 рубль, ону сөөртүп чедирип бергени дээш бир тонна санынга-ла артык 2000 рубльди немеп ап турары чиижең чорук эвес-тир бе?
Үстүнде айыттынган кожууннарның даргалары хуу машина ээлеринге чижилге кылдыр ажылды шын организастааш, чонун оон чүгээр өртектиг одаар чүүл-биле хандырарын күзээр болза, шыдаар боор. Мен бодум хуумда Улуг-Хем кожуун чагыргазының даргазы Мерген Анай-оолдуң кожуунга кандыг-даа көрдүнмээн берге байдал болурга, улустуң манавааны бир-ле тускай арганы тып, чонун организастаптарын демдеглексээр-дир мен. Ол ышкаш Тываның Баштыңының бирги оралакчызы Органа Натсактың ажылынга хынамчалыы, бодунга болгаш өскелерге негелделии, саң-хөө сайыды Орлан Достайның билдилиг, быжыг туруштуу үнүп келген чылда экономиктиг бергедээшкиннерден чурттакчы чоннуң чединмес харык чок кезии күрүнениң берген субсидия дээн ышкаш камгалал хемчеглерин долузу-биле алыр арганы бээр дээрзинге идегеп каалыңар.
Мөген-Бүренде коммунизм бе?
Чоокта чаа редакцияга чай кадында кире дүшкен «Мөген-Бүрен» совхозтуң директору Өшкү-Саар Аракчаевна Ооржактан каш айтырыг салыр аргалыг болган мен. «Силерниң ажыл-агыйыңарда ажыл чок кижи чок, сүт, эът болбаазырадып кылыр улуг өртектиг дериг-херекселдер ажылдап турар, малчыннардан бээр акша-шалыңын ап келген, чаңгыс сөс-биле чугаалаар болза, «коммунизм совхозу деп чугаалажыры шын бе деп сонуургаан мен. Чоннуң чугаазы шын, ажыл чок кижи барык чок,шалың база үнүп турар. Эът продукциязын болбаазырадып кылырда херек итальян дериг-херексел садып салган. Эътти хирээлеп, оонактап, чымчак азы сөөктүг аайы-биле мал эмчилериниң хайгаарал органнарының негелдезинге дүүштүр хаптап турар. Сүттен 22 аңгы ак чемни бүдүрүп турар: саржаг, быштак, өреме, кадык, ааржы, чөөгей, мармелад, йогурт, курут, хойтпак, тарак дээш, баар. Кидистен ширтек, олбук, энчек, инчеек дээш, өске-даа чүүлдерни кылгаш, чонга садып турар. Биче бүдүрүлгелер дээр бо цехтерни ажыдып алырынга тус ажыл-агыйның «Бир суур — бир бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелиниң чедимчелиг киржилгезиниң ачызы-дыр. Кидисте 5, сүтте 4, эътте 4 ажылчын хаара туттунган болза, хой, сарлык кадарчылары, хлеб быжырыкчылары, торт кылыр кондитерлер, садыгжылар дээш, санаптарга, ажылдап турар чоннуң саны көвүдей бээр-дир.Бо шагда ажыл дээрге кижиге банкыдан чээли алыр, ажы-төлүн өөредип аарындан аңгыда, амыдырап-чурттаар арга-дыр. Ынчалза-даа федералдыг төптен мал өстүрүп турар ишчилерге берип турар 10 млн. рубльдиң дотация акшазындан янзы-бүрү фондулар, үндүрүглер дээш төлеп кээрге, чартыындан эвээш артар. Шалың өстүрер аргажок. Ооң кадында ай санында «хынаарывыс ол» деп, үш-дөрт кижи кээр. Торгаал онаар чылдагаанны албан тып аар. РФ-тиң Чазааның Даргазы Дмитрий Медведевтиң чугаазы-биле көдээ ишчилерни деткиири-биле 2020 чылга чедир программа хүлээп алдынган. Программа дээрге акшаландырыышкынныг, тускай хуусаалыг, кылыр ужурлуг хемчеглерин тодаргайлаан документ болгай. Ынчалза-даа аъш-чем продукциязын бүдүрүп турар биче бүдүрүлгелерни үндүрүглерден оода ийи-үш чыл хуусаада күрүне хостап каар болза — деп, +шкү-Саар Аракчаевна сагыжы аарып бодап чоруур. «Мөген-Бүрен» совхозту барык-ла чээрби беш ажыг чылдар дургузунда удуртуп келген ат-сураглыг совхоз директорун амгы үениң аныяк-өскени мал ажылын сонуургавас болганы база дүвүредип чоруур. Бүгү делегейде экологтуг арыг черге өстүрген малдың эъдинге хереглел моон-даа соңгаар улгадыр. Мал ажылы-биле холбашкан кижилер эктинден элевес, хырнындан аштавас дээрзи маргыш чок. Шаа барып, чукот ивижилер дег бир ай мал кадарар, бир ай суурга дыштаныр апаар үе келир чадавас. Ынчангаш көдээден хоорайга чедип келгеш, казанак бажың хөлезилеп орар, орта эртеми, ажылы чок аныяктарны көөрге, кээргенчиг. Чүгле чуртта эвес, бүгү делегейде политиктиг, экономиктиг байдал дүшкүүрлүг апарганын кижи бүгүдези билип алза эки.
Өртектер чүге өзүп турарыл?
Делегей экономиказының болгаш даштыкы харылзаалар институдунуң директорунуңоралакчызы Евгений Гонтмахерниң харыызы: — Барааннар чижилгези чокта, өртектер улгадыр. Даштыкы чурттардан барааннар киир сөөртүлгезин хоруп эгелээрге, чурт бүдүрүлгезиниң барааннарының өртээ өзе берген. Рыноктуң хоойлузу ындыг. Ийиги чылдагаан — российжи бараанның бот-үнези шагдан бээр даштыкы барааннарга көөрде, черле улуг турган. Чүге дизе Россияда чылыг, чырык болгаш сөөртүлге өртээ канчаар-даа аажок улуг. Үшкүзүнде, садыг четкилери политикага азы экономикага будулгаазынныг, ужуру билдинмес үе тургустунуп кээрге, хайгаарал органнарының олутпай, ажыл кылбас чоруун ажыглап, дыка дүрген өртектерни өстүре кааптар чиижең чоруундан өртектер өзүп турар.
Мээң чурттап турар бажыңым чоогунда ларекта декабрь эгезинде хлеб өртээ 20-21 рубль турган болза, январь 7-де 26 рубль, чуурга 40 рубльден 70 рубль, чигир 38-тен 70, гречка 42-ден 65, суук үс 42-ден 75 рубль кылдыр өзе берген. «Абакандан кээп турар барааннарның өртектери хүннүң-не улгадып турар-дыр» — деп, садыгның ээзи чугаалады. Чурттакчы чоннуң хүн бүрүде хереглел барааннарының бо каш хонукта мынчаар өзе бергени ат-сураглыг экономистиң үстүнде кирген чугаазының шынныын бадыткап турар.Декабрь айда болуп эрткен парлалга конференциязынга Президент Путин экономиктиг байдал чуртка улам дорайтаар-даа болза, күрүне планныг көргүзүглерин кудулатпайн, пенсия болгаш бюджет акшаландырыышкынын долузу-биле камгалап алыр деп айыткан. «Ол ышкаш өске-даа хемчеглерни алыр:бензин өртээ, аъш-чем өртээ дээш дорт киржилгени негеп турар айтырыгларны дарый шиитпирлээр апаар»деп медеглээн. Чаа үнген чылдың эгези ындыг-дыр, февраль айда чүү болурун база көөр бис.
Галина Маспык-оол.
"Шын" солун