Тываның Баштыңы эртем-шинчилел институдунуң эртемнери-биле ужурашкан

Тываның Баштыңы эртем-шинчилел институдунуң эртемнери-биле ужурашкан Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртемденнери-биле ужуражып, республиканың эрткен, амгы болгаш келир үелеринге хамаарыштыр эртем-шинчилелдиг ажылдарны чорударынга албан чериниң ролюнуң дугайында ажык чугааны чоруткан.

 "Тыва Республиканың Чазааның чанында" деп эрге-байдалдыг республиканың гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институду эртемни болгаш ооң билиглерин нептередиринге, ол ышкаш күрүнениң эртем-техниктиг политиказын боттандырарынга үлүүн киирип турар. Оон аңгыда Тываның эртем-шинчилел институду республиканың экономика база социал адырының кол угланыышкыннарының хөгжүлдезинде чидиг айтырыгларны эртемге үндезилеп шинчилээринге дузаны кадары чугула деп чугаа-биле ужуражылга эгелээн.

 Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң ажыл-чорудулгазы калбак: тыва дыл болгаш чогаал, бурунгу, ортаакы вектерниң база амгы үениң төөгүзү, археология болгаш этнография, культура, уран чүүл база аас-чогаал өнчү байлаа, чоннуң ужур-чаңчылдары, чүдүлгези дээш, эгээртинмес байлаан шинчилээринден аңгыда, үениң аайы-биле республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң, губернатор төлевилелдериниң программаларының келир үезин, күрүне экономиказының секторун, үндүрүг болгаш ашка-чээли политиказы дээн ышкаш, өске-даа хүннүң чугула айтырыгларын шинчилээр кылдыр эде тургустунуушкунче кирер айтырыгны чугаалашкан.  

“Республика Чазаа албан чериниң тургузукчузу болгаш, кандыг ажылдарга эртемге үндезилээн шинчилелдер херегинге күрүне чагыын киирер бүрүн эргелиг. Ол дээрге институттуң чылда чарыгдалынче каш-каш түңнүг акшаладырыышкынны киириштирери-дир. Көргүзүглүг сан-чурагайга даянып ооң дээштиин айтыры чугула, а институт чагыгларга үндезилээн бодунуң шинчилелдерин боттандырып, ооң продукциязын, азы түңнел ажылдарны чырыкче үндүрер” – деп, Тываның Баштыңы чугаалаан. 

Интитуттуң эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады У. Донгак ТР-ниң өөредилге яамызындан уруглар садтарынга өөредилге-кижизидилге ажылынга ажыглаар номчугашты белеткеп бээр чагыгны алгаш, эртемденнер ону кыска хуусаада боттандырып, ажылды хүлээдип бээрге, продукцияны улаштыр шимчедир ажыл чоруттунмайн чыдып турарын хараадал-биле чугаалаан. Шак-ла ындыг хевирлиг “бодунуң чырыкче үнерин” манап чыдар эртем ажылдары бар деп, эртемденнер дыңнаткан.

 “Күрүне чагыы-биле хөй-ниитиниң негелдезинге, чагыынга даянган эртем ажылдарын чедип алыр дээш, кады демнежип ажылдаар херек. Чыл санында бюджет хевирлээшкининиң бүдүүзүнде ужуражып, күрүне чагыгларының мурнады боттандырар угланыышкыннарын тодарадып база болур бис. Ынча акша бар-дыр, ону ынаар угландырып болур дээн дугуржулганы чедип алза, эки болгу дег. Гуманитарлыг угланыышкынывыс келир үевиске, 100 чыл эрте-даа бээр болза, херек адырывыс бо-дур деп шиитпирлеп, кайы акшадан, кайда дөстен үндүреривисти чугаалажып алырда” – деп, Ш. Кара-оол демдеглээн.  

Тываның база бир чидиг айтырыы – чоннуң ядыы-түреңги чоруунга шинчилел ажылдары чоруттунмайн турарын республиканың удуртукчузу чугаалаан. ”Тыва чон чүге түреңги чурттап турарыл дээн чидиг айтырыгны сайгарган эртем-шинчилелдиг конференцияның ажылынга чүгле соңгаартан эртемденнер илеткелдерни кылган. Дүвүренчиг ол айтырыгны кандыг арга-биле шиитпирлээрил, ону канчаар ажып эртерил дээн шинчилел ажылдары тыва эртемденнериниң талазындан дыңналбаан. Амыдыралда, хүн бүрүде таваржып турар эң-не көскү аарышкывыс ол ышкажыл. Шинчилел ажылының көргүзүг, чижектери-биле хөй-ниитиге дыңнадып чедирер ужурлуг” – деп, Тываның Баштыңы шүгүмчүлээн. 

Эртем ажылдакчылары кандыг айтырыгларга шинчилелдерни чорудуп турарынга аттестацияны чүге эрттирип болбазыл деп айтырыгны база көдүрген. Институттуң тургузукчузу, күрүне чагыын киирип турар орган болганда, эртемденниң амгы үеде ажыл-чорудулгазын, чидиг айтырыгларны шиитпирлээринге ооң хууда көрүжүн, деткимче алырының аргаларын чоп дыңнап болбас деп, Ш. Кара-оол бодунуң бодалын илереткен.

Эртемденнер күрүне чагыы-биле кылдынган ажылдар бар, а акшаландырыышкын амдыгаа чедир шилчиттинмээн таварылгалар барын дыңнадырга, Тываның Баштыңы ол айтырыгны дарый шиитпирлээрин аазаан. Ындыг болзажок, эртемденнерниң белеткээн ажылдары, парладыр номнары бюджеттен акша-хөреңги-биле күрүне чагыынга дүгжүр ужурлуг. Ол бүгүнү программаларга айтып киирер, оон башка акшаландырыышкынның күсели болдунмас деп сагындырган. 

Эртемденнер-биле ужуражылга нарын айтырыгларны тодарадырынга болгаш оларны шиитпирлээринге салдарлыг болганын, институттуң бажыңының септелгезинге херек акша-хөреңгини ыяап-ла тускайлап үндүрерин, кол чүүл институттуң байлак эртем эртинезин кадагалап арттырары, ажыглаары болгаш хөгжүдери деп Шолбан Кара-оол интернетте бодунуң арынынга демдеглээн. 

"Тываның гуманитарлыг болгаш тускай шинчилелдер институдунуң эртемденнери-биле ужураштым. Эртемденнер амгы үеде ажылдап олурар оран-савазын эде-хере тырттып алганы каракка көскү болду. Тудугну доозарынга акша-хөреңгини албан тывар бис. Эрткен чылдарда институттуң чыып алганы кайгамчык байлаан кадагалап көвүдедири, амгы үеге дүүштүр чаа ажылдарны эгелээри - эң кол чүүл ол. Чүгле эрткен үе-биле чурттаары болдунмас. Эртем бурунгаар хөгжүлде дээш ажылдаар апаар. Ханы шинчилел биле тускай шынарның “алдын ужуу” херек. Республиканың эртем курлавырын амыдыралчы айтырыгларны шиитпирлээринче хаара тудуп, бөгүнгү байдалды шын дамчыдып чугаалаар ужурлуг бис. Тодаргай сорулгалыг көргүзүглерлиг дээштиг күрүне чагыы кол арга-хевирлерниң бирээзи ол. Анализтээр айтырыглар хөй, ынчангаш моон-даа соңгаар ужуражып чугаалажыылыңар деп, эртемденнер шын демдеглээн. Чугаа кайы-даа талага ажыктыг болду” – деп, ол бижээн.