РФ-тиң Чазаанга Тываның Баштыңының чугаазы: саналдар, бодалдар

Бо чылдың декабрь 3-те чырыкче үнген «Шын» солунга республиканың удуртукчузу Шолбан Кара-оолдуң Россия Федерациязының Чазааның ноябрь 28-те хуралынга чугаазын кичээнгейлиг номчуп, Тываның социал-экономиктиг нарын айтырыгларын ол хуралга көдүрген хөөнүнге дыка-ла таарзындым. Айтырыгларны чурттуң Чазааның мурнунга чидии-биле тургузуп, республикага экономиктиг деткимчеде чедер-четпестерни дорту-биле айыткан-дыр. Ажыы-биле чугаалаар болза, Совет Эвилелиниң (амгы политиктиг байдалды алыр болза – Россияның) составынче Тыва 1944 чылда кирген. Оон бээр келир 1914 чылда чүгле 70 чыл боор. Ол дээрге кижи назыны безин эки четпес үе ышкажыл. ССРЭ үезинде (1944 чылда 1992 чылга чедир, чүгле 48 чыл дургузунда) республикаже, немец-фашизм-биле дайын соонда дыка берге үеде безин хөй акша-хөреңгини киирип, ооң социал-экономиктиг, культурлуг хөгжүлдезинче улуг кичээнгейни салып турган. Ынчан Тыва ылап-ла дүргени-биле хөгжээн. Бөгүн база-ла ындыг дүрген бурунгаар сайзыраар байдал херек. Эң ылаңгыя аар үлетпүр, энергетика, улуг тудуглар тудары дээн ышкаш ажылдарны федералдыг төптүң деткимчези чокка шимчедири берге болбайн канчаар. Тываның социал-экономиктиг байдалын экижидер талазы-биле Россияның Чазаа доктаал-саавырларны хүлээп турганын база дыңнаан бис. Ынчалза-даа ооң күүселдези кошкак. Ол дугайында Шолбан Кара-оол, республикада байдалды сайгарып чугаалажырындан херек кырында ажыл-херекче шилчиир-дир — деп чугаалаан-дыр.

Сөөлгү 5-6 чылдарда байдалывыс ооң мурнукузунга деңнээрге, элээн чүгээртээн деп санап чоруур мен. Эң ылаңгыя мал ажылы дыка экижээн. Күштүг ССРЭ үезинде безин Тываның малының санын миллион чедирери күүсеттинмес сорулга бооп турду. Бөгүн малывыстың саны миллион оранчок ажыг-дыр. Бир дугаарында, ол дээрге тываларның ажыл-агыйжы мөзү-шынарының херечизи-дир. Малывыс саны көвүдээн-даа болза, ооң эът-кежин долузу-биле болбаазырадып шыдавас-тыр бис. Кызыл хоорайның чуртталга бажыңнарының чанында хой кештерин октапкан чыдарын бо-ла көөр-дүр мен. Ол дээрге араттардан садып алгаш, бооп чиген хойларның кежи-ле ыйнаан. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели эң ылаңгыя мал ажылын сайзырадырынга дөгүм болганын көрүп тур бис. Малдың эът-кежин, сүдүн дээш, өске-даа продукциязын долузу-биле болбаазырадырын боттандырар угланыышкынны тодаргайы-биле бо төлевилелге илереткеш, аңаа акша-төгерикти үндүрери чугула апарган боор. Тывага малывыстың продукциязын болбаазырадып, Саян артындан колбаса, сүт, саржаг дээш, өске-даа продукцияга садыглажыышкынның адааннажылгазын тургузуп шыдаптар болзувусса, мал ажылынга губернатор төлевилелиниң тиилелгези-дир деп санап болур ийик.

Самбын-оол Монгуш, күш-ажылдың хоочуну. Кызыл хоорай.

* * *

Сылдыс Хертек, «Тывасвязьинформ» ААН-ның чиңгине директору:

— Россияның Чазааның хуралынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чугаазында харылзаа болгаш телекоммуникацияларның сайзыралының айтырыгларын илереткени кончуг эки. Харылзааның магистральдыг каналдарының улуг өртектери республиканың харылзаа болгаш телекоммуникацияларының ниити хөгжүлдезинге моондак дээрзи билдингир. Бир талазында, тус черде магистральдыг каналдарның ээлериниң салып турар өртектери аажок бедик, а өске талазында, мында кижи элдепсинер чүве чок. Чүге дээрге инфраструктура тудуунуң, тодаргайлаарга, харылзааның волокно-оптика болгаш өске-даа шугумнарын тургузарда дыка хөй чарыгдалдар негеттинер. Тываның байдалын ап көөр болза, эвээш дизе, 6-7 чылдар дургузунда чарыгдалдарның орну чүгле дуглаттынар. Бо байдал сайгарлыкчы чорукка база харылзаа операторларынга улуг шаптараазыннарны тывылдырып турар. Канчаарга-даа сайгарлыкчы чорук бир дугаарында орулгаларга үндезилеттинер болгай. Ынчангаш РФ-тиң харылзаа болгаш массалыг коммуникациялар сайыды Николай Никифоровтуң Россияның девискээрлеринге харылзаа инфраструктуразын хөгжүдер дизе, күрүнениң дузазы-биле чарыгдалдарның орнун дуглаар арганы ажыглаар деп чугаазынга долузу-биле катчыр мен. Сайгарлыкчылар азы операторлар харылзаа шугумун тургузар, а күрүне ооң чарыгдалдарының чамдык кезииниң орнун дуглап бээр. Чарыгдалдарның эвээш-биче хуузун-даа эгидер болза, ол акша-хөреңги-биле республиканың өске-даа кожууннарынче харылзаа шугумнарын тургузуп эгелээриниң аргазы тургустунар.

Социал-экономиктиг байдалды экижидеринге харылзаа болгаш телекоммуникациялар сайзыралы сөөлгү эвес черни ээлээр. Ынчангаш Шолбан Кара-оолдуң федералдыг деңнелге харылзаа сайзыралының дугайында айтырыгны көдүргенин улуг чедиишкин деп санап, моон соңгаар күрүнениң талазындан деткимче улгадыр дээрзинге бүзүрээр мен.

* * *

Дмитрий Донгак, «Енисейтелеком» ХАН-ның Тывада салбырының даргазы:

— Чурттуң сайзыралының дугайында делегей чергелиг 10 муң көргүзүг бар. Ооң дөрт дугаар одуруунда харылзаа турар. Тыва Республиканың Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң ону билип, РФ-тиң Чазааның хуралынга чугаалааны дээрге ооң бурунгаар көрүжүнүң бадыткалы-дыр. Тываның келир үези бистиң ажы-төлүвүстен хамааржыр. Олар информация-медээни белен, шынарлыг кылдыр алыр болза, хөгжүлдениң базымнары дүргедээр. Шолбан Валерьевичиниң «санныг дең эвес чорукту» чайладыр дээн үзел-бодалы кончуг ужур-уткалыг. Информацияны билип алыр аргалар талазы-биле Москва хоорайның болгаш Тываның эң ырак булуңунуң чурттакчыларының аразынга ылгал турбас ужурлуг. Ынчангаш Ш. Кара-оолдуң Тывада харылзааның чогуур сайзыравайн турарының база олче кичээнгей салырының дугайында федералдыг Чазак деңнелинге чугаалаанын аажок деткип, чүүлдүгзүнүп тур мен.

* * *

Андрей Кок, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутады, «Федералдыг орук агентилелиниң М-54 «Енисей» автомобиль магистралының эргелели» федералдыг казна албан чериниң начальниги:
— М-54 «Енисей» федералдыг трассаның маршрудунуң уун өскертири улуг ажык-дүжүктү бээр. Ол дээрге хамыктың мурнунда барыын кожууннарның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге дөгүмчелиг. Республиканың үлетпүр төптериниң бирээзи Ак-Довурак хоорайны «тынгарар», Тываның шажын болгаш культура төптериниң бирээзи апарган Чадаанаже туристер көвүдээр. Аргыжары берге ырак-узак кожуун Мөңгүн-Тайга-биле аргыжылга чиигээр. М-54 «Енисей» трассаны Россия – Моол кызыгаарда «Хандагайты – Боршоо» эрттирилге пунктузунга чедир туда бээр болза, кожа чурттарның аразынга садыг-саймаа харылзаазы хөгжүүр, аргыжар сайгарлыкчылар көвүдээрге, республика бюджединче үндүрүглер база хөй кирер. Ооң уламы-биле кызыгаарда каайлы пунктузун алгыдыр тудар, аңаа ажылдакчыларны ажылга немей хүлээп алыр апаар. Ынчангаш Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң М-54 магистральдың бир угланыышкыны барыын кожууннарже деп турары кончуг шын.

* * *

Сергей Уюсов, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутады, «Восток» КХН-ниң чиңгине директору:
— Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң эгелекчи саналын Москвага деткээнинге аажок өөрүп тур мен. Федералдыг орукту өскээр угландырары, шиитпирлээри — нарын айтырыг. Ындыг-даа болза, республиканың удуртулгазының чүткүлдүг чоруунуң ачызында ол айтырыг шиитпирлеттинип турар.

Москвага, Россия Федерациязының Чазааның хуралынга, ол төлевилелде Тываны дамчыштыр эртериниң кайгамчык аргалары бар деп, Тываның Баштыңы демдеглээн. М-54 орукту Хандагайтыже угландыр өскерткениниң түңнелинде Моолче болгаш Кыдатче кирип болур, ынчан Россия Оожум океан девискээриниң чурттарынга чедер транспорт оруун ажыдып алыр.

Сөөлгү чылдарда «Восток» КХН ажылы чок олурбаан. Бистиң бүдүрүлгевис республикага оруктарны хөйү-биле тудуп келген. Ам-даа тудуп турар бис. Федералдыг М-54 «Енисей» оруктуң Эрзин участогунда бистиң бригадаларывыс ам-даа ажылдавышаан. Ол орукту өскээр угландырган соонда бистиң кызыгаарлаттынган харыысалгалыг ниитилеливиске чаа-чаа чагыглар кирер деп идегеп турар бис. Ол дээрге тус черниң чурттакчыларынга чүс-чүс ажылдаар олуттар-дыр.

Чижектер хөй. Кызыл хоорайның үстүкү оруунуң дугайын чугаалап көрейн. Ол орук Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурнуң төп кезээн дамчыштыр эрткен. Тыва Республиканың Чазааның болгаш Федералдыг орук фондузунуң деткимчези-биле «Восток» КХН кыска хуусаада чаа орукту туткан.