Кадык диштер. Чараш хүлүмзүрүг

Бежен-оол Кууларович Торуш республиканың диш эмнелгезиниң улуг эмчизи болуп ажылдаа-ла, 9 чыл чеде берген. Ол күш-ажылчы базымнарын бо-ла эмнелгеге эгелээн, ниити ажыл стажы 20 чыл ашкан.

Эмнелге бичии уруглар, улуг улус эмнээр база диш салыр 3 салбырлыг. Ында дишти эмнээр, турар, салдыртыр, аарыг кижиниң баштайгы байдалын шинчилээр, диштиң бүү­­лезин, шазын, аас иштинге янзы-бүрү оюлганнар, кемдээшкиннер тыптып кээрге, эмнээр болгаш диш тырттырар рентген кабинеттерде эмчилер республиканың чурттакчы чонун хүлээп ап турар. Ниитизи-биле эмнелгеде 126 ажылдакчы бар, оларның 50-ни — диш эмчилери. Эмнелгеде10 дээди, 4 — 1-ги, 12 —2-ги категорияның, а артканнары аныяк эмчилер ажылдап турар. Бүгү-делегейниң диш эмчизиниң хүнүн уткуштур эмнелгеге чедип, Бежен-оол Торуш-биле ужураштым.

“Диш аарыы – эң нептереңгей аарыгларның бирээзи. Аарыгларны эге чадазында эмнээри белен болгаш чарыгдалдары эвээш дээрзи билдингир. Диш аарыы база ындыг. Бистиң эмнелгевистиң методист эмчизи кожуун­нар эмнелгелеринче, а диш эмчилери найысылалдың албан черлеринче удаа-дараа үнүүшкүннерни кылып, профилактика ажылын чорудуп турар.

Республикада диш эмчилери, Тере-Хөл кожуундан аңгыда, бүрүнү-биле четчелеттинген. Ко­жууннарның төп эмнелгелеринде диш эмнээр кабинеттерде эм-таң четчир болгаш дериг-херекселин чаарткан. Ыраккы сумуларның чурттакчы чонунга таарымчалыг байдалдарны тургузар, ажылдарны ам-даа уламчылаар бис” — деп, Бежен-оол Кууларович чугаалады.

«Чаңгыс суур — чаңгыс  бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң ачызында деткимчени ап, Чадаа­на хоорайда диш эмнээр хууда кабинеттиң ажыттынганы — онзагай болуушкун-дур. Ону Иркутскиниң күрүнениң медицина университединиң доозукчузу, аныяк эмчи Сайзана Монгуш ажыткан. Аңаа чергелештир Ак-Довурак, Шагаан-Арыг, Туран хоорайларда диш эмнээр хууда кабинеттер база ажыттынган.

Эмнелгениң кезиишкин кылыр өрээлинде диш турарындан аңгыда, улуг эвес кезиишкиннерни (кадагалаан, хан чыглып турнуккан болгаш өске-даа таварылгаларда) кылып турар.

Төлевирлиг диш эмнээр өрээл­дерде диш эмнээр, ону агартыр, кылымал арга-биле дишти хевирлеп өстүрери дээш, өске-даа эмчи дузазын чедирип турар. Халас эм­нээр өрээл­дерден ылгалы болза, аңаа аарыг кижиниң дижин эмчиге чедип келген хүнүнде эмнеп кааптары. А талон-биле эмнедирге, аарыг кижи бүрүзүнүң эмнээр    үезин кызыгаарлаан болур. Ынчангаш олар эмнелгеге ийи-үш-даа  катап кээр апаар. Диш эмнелгезинге кижи бүрүзү дижин халас эмнедип, турдуруп болур. А диш салдыртыры кандыг-даа кижиге ылгал, чиигелде чок, төлевирлиг болур.

Электроннуг терминал дамчыштыр оочур бижидилгезин 2013 чылдың август айда эмнелгеге тургус­кан. Ооң өртек-үнези улуг боорга, февраль айдан эгелеп чаа программа езугаар оочур бижидилгезин кылыр ажылдар адакталып турар.

Бежен-оол Торуштуң чугаалап турары-биле, амгы үеде аныяк кижилер безин диштерин өй-шаанда эмнетпейн, аарыын кедередип алган кээри хомуданчыг. Чурттакчы чон дижиниң дажын чыл-чылы-биле кадыдыр чыып алган кээр таварылгалар база кайы хөй.  А ону үезинде эмневес болза, кадыг, быжыг диштер дөзүнден турлуп, тоглап каар. Дазылы арткан азы эмнедир арга чок диштерни турдурар, а ооң орнунга кылымал диштер салдыртыр апаар. Ол база акша-төгерикке үзер болгай. Кылымал диштер кижиниң бодунуң диштерин кажан-даа солуп шыдавас дээрзин утпазы чугула деп ол тайылбырлады.

“Чурттакчы чон эртен, кежээ диш чуурун хүннүң дүрүмү кылдыр сагып, күүседип, чылда 2 катап диш эмчизинге хынадып кээри кү­­зенчиг. Ынчангаш ажылыңар чеже-даа чай чок болза, диш эмчизинге хынадыр үени тып, албан кээр херек» — деп, эмчи сүмеледи.

Эмнелгениң хоочуннары «РФ-тиң Кадык камгалалының тергиини» хөрек демдээниң эдилекчизи Лариса Григорьевна Глушкова. Ол амгы үеде улуг кижилер эмнээр диш салбырының эргелекчизи, 40 чыл ажыг эмнелгеге бараан болган. РФ-тиң Хүндүлел бижииниң эдилекчилери: бичии уруглар эмнелгезиниң эргелекчизи Людмила Николаевна Хаажык, диш эмчилери Галина Андреевна Мойса, Надежда Михайловна Заховаева олар аныяктарга арга-дуржулгазын дамчыдып, эгин кожа ажылдап турар.

“Амгы үеде диш эмнээрде,     аарыг намдадыр эмнер хөй апарган. Ынчангаш шаандакы үеде дег, диш эмчизи деп сөстү дыңнааш, ала-чайгаар-ла сүрээдээр, девидээр кижилер бо үеде эвээжээн. Дишти эмнээриниң бетинде ону сыкыртып алырга, аарышкы билдинмес.

Сөөлгү чылдарда эмнелгениң капитал септелгезин кылып, плас­тик соңгаларны салдыртып, акша-хөреңгиниң шаа-биле дериг-херекселди чаартып турар бис” — деп, чугаазын Бежен-оол Кууларович доосту.

Республиканың диш эмнелгезинде хоочуннарның аразында бичиимден тура, амгы үеге чедир мээң дижим эмнеп келген эмчим Галина Андреевна Мойса ам-даа ажылдап турарынга аажок өөрдүм. Ол бичии-даа, улуг-даа аарыг кижилерни көгүде аарак чугаалажып тура, билинмес­тедир эмин сыкыртыпканын безин кижи билбейн баар. Ол —   аажок чугаакыр, биче сеткилдиг, холу чымчак, мергежилинге бердинген эмчилерниң бирээзи.  Кижи чаңгыс эмчизинге өөрени бээр деп чугаа кончуг шын.

Бистиң арын-шырайывыстан хүлүмзүрүг ыравайн, аянныг, чараш диштеривис ча­йынналып чоруур болзун дээш эмнеп чоруур эмчилеривиске профессионал байырлалын уткуштур байыр чедирип, бүгү-ле эки чүүл­дерни күзеп каа­лыңар.

Шончалай  Ховалыг.

Авторнуң тырттырган чуруктары.