Кол чүүл — чурттакчыларның үнелели

«Хаа, ам база чүү-даа чок бокталдырып, дүкпүрүп каапкан, бо шагның ажы-төлүнүң чурум чогун! Дүүн чаа-ла ажылчыннар арыдыр аштап каан чүве-дир ийин. Улустуң күш-ажылын үнелеп билбезивис дыка-ла харааданчыг…» —деп, каът бажыңның подъездизинче кире бээримге, бир угбай мынчалдыр хомудаан сеткилин илереткен тур. Шынап-ла, черже көре бээримге, таакпы артынчылары, ында-мында дүкпү.

Коммунал ажыл-агыйының ажылдакчылары бажыңнарны шыдаар шаа-биле аштап-арыглап, септелгезин чорудуп турда-ла, ону үнелевес кижилер бар. Чурттакчылар боттары безин подъезд иштин бокталдырып: «Мээң бажыңым ишти-ле арыг болза, ажырбас» — дээн хөөннүг болгулаар. Бок-сакты хапка суккаш, подъезд иштинге салып кааш, квартиразынче дүште чок базып кире бээрлер. Черле ынчаш, амгы үеде коммунал ажыл-агыйының байдалы кандыгыл? Бо адырның ажылдакчылары кандыг бергелер-биле демисежип турарыл? Кызылдың 2 дугаар чуртталга-эксплуатация эргелелиниң директору болгаш башкарыкчы компания КХН-ниң (кызыгаарлыг харыысалгалыг ниитилел) чиңгине директору, Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының 2 дакпыр депутады, РФ-тиң коммунал ажыл-агыйының хүндүлүг ажылдакчызы Валерий Ондарович Доржу-биле ужуражып чугаалаштым.

— Валерий Ондарович, хоорайның 2 дугаар чуртталга-эксплуатация эргелелинге немей башкарыкчы компания КХН-ни ажыдып алган болгай силер, ол дугайында таныштырып көрүңерем.

— 2013 чылдың май 1-де чуртталга-эксплуатация эргелелинге немей башкарыкчы компанияның ажылын эгелээн бис. Бодум үр чылдарда коммунал ажыл-агыйында ажылдап чоруур болгаш, байдалды өөренип көргеш, ажылдакчыларывыс-биле башкарыкчы компанияны тургусканывыс бо. Амгы үеде хоорайның 6 бажыңын долузу-биле харыылап, иштики, даштыкы ажылдарын чорудуп эгеледивис. Бажыңнар кыш эртеринге белен. Специалистеривис бо адырга ооң мурнунда-ла ажылдап чораан болгаш билдилиг, арга-дуржулгалыг. Yениң негелдези-биле акша-хөреңги айтырыы нарын болганда, бот-башкарылганывыс ол-дур ийин. Коммунал ажыл-агыйының ажылдакчыларының шалыңы эвээш, үезинде база үнмейн баар болгай. Бо шагда акша-шалыңны үе-шаанда төлевеске, кым ажылдаар боор. Ол ышкаш «Жилсервис» КХН-биле керээ езугаар ажылдап турар бис.

— Башкарып эгелээниңер 6 бажыңны канчаар шилип алган силер?

— Бажыңнарның чурттакчылары-биле хуралдааш, сүмелешкеш, шиитпирни үндүрген. Ук бажыңнар ооң мурнунда «Жилсервис» КХН-ге хамааржып турган, ам долузу-биле бистиң компанияже шилчип келген. Чурттакчылар идегеп, чурттап олурар оран-савазын арыг-силиг болдурары-биле бүзүрелин илереткен болганда, кызып ажылдаар бис. Майдан эгелээш, эвээш хуусаа иштинде подъездилерниң иштин септеп-селип, подвалда эрги хоолайларны чаартып, эжиктерни солуп, соңгаларны будуп, дээвиирниң ойбак-дыдыын чамап дээш, өске-даа капитал септелгени чоруткан. Бо бажыңнар 70 чылдарда-ла туттунган болгаш 40-50 чылдарның дургузунда септелге орта кылдынмаанындан тууйбулары ирий берген, канализация, суг сордурар чүүлдерни солаан бис. Амгы үеде кышка белеткел ажылдары доозулган. Чурттакчыларның төлевирлериниң ачызы-биле мындыг ажылдар чоруп турарын сагындырайн. Чоннуң ажылывыска үнелелди берип, төлевирлерин шыдаар шаа-биле үезинде киирип турары өөрүнчүг. Ынчалза-даа 100 хуу шупту үе-шаанда киирип турар дээрге база шын эвес. Боттарывыс талавыстан пенсионерлерге, аныяк-даа өг-бүлелерге чиигелделерни кылып, квартиразында үрелген чүүлдерни халас-даа кылып бээр-дир бис. Республикада коммунал ажыл-агыйының төлевирлери 5 чылдың дургузунда улгатпайн хевээр арткан, ынчангаш ажылдакчыларның шалыңы база 2008 чылдан тура өспээн. А үениң аайы-биле материал, дериг-херексел өртектери хүнден хүнче өзүп олурар. Рынок үезинде шыдап үнер дээр болза, хөй бажыңнарны алыр болза эки, акша-төгериивис харыылап турарывыс бажыңнарның шөлүнден хамааржыр. Бир эвес ажылчыннар бажыңны бүдүн ай дургузунда чүгле аштап-арыглаарынче үезин чарыыр болза, алыр акшазы амыдыраарының эң эвээш хемчээлинге дүүшпес болур. Ынчангаш шыдаар шаавыс-биле янзы-бүрү аргаларны тып, республика, хоорай чергелиг чарлаттынган мөөрейлерге киржир-дир бис. Москва, Абакан хоорайларже удаа-дараа чоруп тургаш, септелге ажылдары кылыр чөпшээрелди база садып алдывыс. Тывага чер шимчээшкиннери болган соонда, септелге кылыр мөөрейге киржир дээш даңзыже адывысты киирген бис. Ажылды бээрин бөгүн улуг идегел-биле манап турар бис.

— Ынчан бажыңнар эргелели турда силерниң удуртуп турганыңар №2 чуртталга-эксплуатация эргелели республиканың Президентизи турган Шериг-оол Ооржактың холундан дээди шаңналды алган болгай.

— 1990 чылдарда чаагайжыдылга, ногаанчыдылга ажылдарын эки чорутканы дээш, дээди шаңналды биске тывысканы шын. Бажыңнар чанында уругларның шөлчүгештеринге кыжын, чайын-даа ойнаар чүүлдерни база кылып турар бис. Төп черде дүрзүлер, ойнаар чүүлдерни колдуунда бистиң компанияның мастерлери кылыр. Оларның аразында 15-20-даа чыл ажылдап чоруур улус бар, шупту шевер, чазаныр, «алдын» холдуг оолдар. Кылган ажылдарның түңнелдери-биле үнелелди ап, Россияның журналдарынга база үнген бис. Хоорай хуралы дилээрге, биске хамаарышпас девискээрни дерип, ойнаар чүүлдерни кылдывыс. Бир эвес хоорайның девискээрлеринге уруглар шөлүн дериириниң талазы-биле мөөрей организастаар болза, улус аажок сонуургалдыг киржир дээрзи билдингир.

— Силерниң компания күрүнеге хамаарышпайн турар ышкажыл?

— Бо, шынап-ла, нарын айтырыг. Чүге дээрге, үндүрүг, пенсия саналгазын күрүнениң негелделерин езугаар чорудуп турар. Кызылдың муниципалдыг бажыңнарын, хоорайның чаагайжыдылгазын харыылап турар-даа болзувусса, күрүнеден акша албайн турар бис. Бо талазы-биле хоойлу езугаар, шала өске-дир ийин. Бис хуу хамаарылгалыг бажыңнарны харыылап турарывысты демдеглээйн. Чурттакчылар боттарының бажыңнарын хуужудуп алган соонда, оларның хуу өнчүзү болу бээр. Чамдык улус ону билбес, чүгле бодунуң квартиразын хуу кылдыр санаар, а херек кырында хөй каът бажыңның подвалындан эгелээш, дээвииринге чедир хамаатыларның хуу өнчүзү болур. Ажыы-биле чугаалаарга, улуска ачы-дузаны чедирип турар хуу сайгарлыкчылар кылдыр боттарывысты санаар мен. Акша-хөреңги талазы-биле аңгыланып алгаш, майдан тура ажылдап эгелээш, бок сөөртүр, казар, үстүрер тракторну болгаш одалга-системазын чуур компрессорну чээли дузазы-биле саттывыс. Ол улуг чедиишкин, мурнувуста ам-даа планнар хөй. Күрүнеден деткимче алырынга улуг бүзүрел-биле идегеп, биснес-планны база ажылдааш, киирген бис.

— Арыг-силиг талазы-биле кандыг бергелерге таваржып турар силер?

— Арыг-силигни сагыырының талазы-биле чурттакчы чоннуң культуразы, боттарын алдынып чорууру шала куду дээрзин демдеглексеп тур мен. Ажылчыннарның кылган ажыл-агыйын үнелевес, каш шак бурунгаар аштап-арыглап каан подъезд иштин азы девискээрни бичии болганда көөрге, шупту бок чыдар. Чанында бок урар савалар (урналар) турда-ла, черже октагылаптары элдептиг. Хоорайның солагай талазынче кежер көвүрүг бетинден эгелээш, востокка (чөөн чүк девискээри) чедир бажыңнарның арыг-силиин харыылап турар бис. База бир нарын айтырыг — киоскилер. Оларны тургуспас дугайында программа үнзе-даа, колдуунда чүгле төпте киоскилерни «арыглап» эгелээн. Шала кыдыкы девискээрлерде хевээр турар болгаш хуу сайгарлыкчыларның чурум чогу аажок. Боктуг хааржактарын кудумчу кыдыынче анаа-ла салып каар. Бир эвес чурттакчылар ай санында аштап-арыглааны дээш төлеп турар болза, сайгарлыкчылар халас аштадып ап турар-дыр ийин. Чурттакчы кижи хүнде бир-ийи хап богун төгер, а сайгарлыкчылар улуг-улуг хааржактарын 30-40 чедир октаптар. Ужуру болза бистер-биле тускай керээ чарып алыр. Бо дугайында чогуур черлерже билдириишкиннерни киирген бис, хоорай чагыргазы, депутаттар кичээнгейни угландырып, айтырыгны шиитпирлээр үе келген. Черле ынчаш, хирлиг чүүлдер-биле ажылдап, улустуң дүкпүрүп-хаккырып каапкан девискээрлерин аштаар дворник деп адаар ажылчыннарга көңгүс үнелел чок.

— Совет-партия үезинде дворниктерни бажың-балгат-биле хандырып турган болгай?

— Ийе, ол дээш дворниктер ажылга ызырнып, хаара туттунуп турган. Демократия эгелээр мурнунда, бир эвес хоорайга бажыңнар туттунар болза, оларның 5-10 хуузун ыяап-ла дворниктерге коммунал ажылчыннарга бээр турган. 1990 чылдардан эгелээш, байдал өскерилген бажың-балгат бербес апарган, ынчангаш бо ажылче хамаатыларны хаара тудары бергедээн. Ажыы-биле чугаалаарга, коммунал ажыл-агыйы дыка нарын адыр деп бодаар мен, ону «угбас» кижилер бергедежир. Бистиң ажылывыс кыжын хар, чайын боорга бок аштаар-ла болгай. Херек болза, арыг-силиг хеп-биле подвалга ажылдай бээр бис. Хоорайның чаагайжыдылгазын бедик деңнелге тудар, чурттакчы чонга таарымчалыг байдалды тургузар дээш байгы күжүвүстү салып турар бис. Келир чылын федералдыг деңнелге эртер байырлалдарывыска шыңгыы белеткенири албан. А бистиң ажылывыска эң чугула чүүл — чурттакчыларның үнелели. Оларның мактал сөстери, сеткил ханыышкыны коммунал ажыл-агыйының ажылдакчылары бисти чалгынналдырып чоруур.

Автордан: Валерий Ондаровичиниң мергежили — инженер-тудугжу. Дуржулгалыг удуртукчу-биле чугаалажып олургаш, ооң төрээн чуртунуң келир үези, хоорайның чараш овур-хевири дээш канчаар-даа аажок сагыш аарып чоруурун эскердим. Чамдык, чуртталга-эксплуатация эргелелдери акша-хөреңгиге «үскеш», ажылын соксадыптарга, билдилиг, арга-дуржулгалыг удуртукчу организациязын, ажылчыннарын камгалап ап, немей башкарылга компаниязын база тургузуп алгаш, ажылдап чоруур. Валерий Ондаровичиниң специалистери Снежана Чигжит, Азияна Ооржак, Марина Белоусова дээш, өскелер-даа сагыш човаачал, биче сеткилдиг удуртукчунуң дугайында чылыы-биле чугаалаар болду. Олардан билип алганым Валерий Ондарович ажылдакчыларының хууда амыдырал байдалын экижидеринче база улуг кичээнгейни салып турар. Хоочун-биле ооң мурнунда кады ажылдап чорааннар колдуу-ла бажың-балгатты алган. Ам аныяктарга база Валерий Ондарович шыдаар шаа-биле дузазын көргүзүп чоруур. Бо хүннерде хүндүткелдиг удуртукчунуң мугур юбилейи эрткен. Езулуг бедик тура-соруктуг, кызымаккай, ажылынга бердинген, күзел-сорулгазын эчизинге ыяап-ла чедирер, эрес-дидим Тываның төлептиг оглунга каң дег кадыкшылды, аас-кежикти, чедиишкиннерни «Шын» солуннуң ажылдакчыларының мурнундан күзедивис!

Алдынай Бады - Хоо.

"Шын" солун