Шолбан Кара-оол Тывага РФ-тиң Чазак делегацияның ажылының түңнелдерин «Интерфакска» интервьюзунда чугаалаан

 - Шолбан Валерьевич, Россияның Чазаандан делегация эрткен неделяда Тывага ажылдаан болгай. Регионга кандыг сорулгалыг кээп чорааннары ол? 

- РФ-тиң Чазааның Тывага хамаарыштыр бөгүндеги ажыл-чорудулгазының база эрткен хуралдың кол сорулгазы – республиканы чурттуң өске девискээрлери-биле чижилгени тургузуп шыдаар регион кылдыр кылыры. Ону кылырда, эки амыдырап-чурттаарынга херек баазалыг инфраструктура негелделерин деңнештирер, бир дугаарында – сайгарлыкчы чорукту хөгжүдер херек. Электри энергиязы бүгү чурттазындан бүдүн чартык катап аар, кадыг-дошкун агаар-бойдустуг, асфальтылаан оруктары эвээш, демир-орук чок, бараан өртээ аар черже бизнес шимчедип чоруксаар силер бе? Ынчап диттигип шыдавас-ла боор силер, а бис маңаа төрүттүнген, чурттап турар-дыр бис. 300 муң ажыг кижиниң төрээн чери болганда, өске регионнардан дудак чок чурттаксап чоруур бис. Мында кижилер чурттап турар болганда, бистиң чуртувус аңаа сонуургалдыг болур ужурлуг, бо дээрге Россияның кызыгаар чери-дир, а кызыгаар чоогунга эки “шоочаны” азар дизе, чон аңаа кезээде чурттаар ужурлуг.

- Подмосковье, Ставрополь азы Красноярскиниң сайгарлыкчыларында бар бүгү-ле чүүлдер тыва экономикага база бизнеске турар ужурлуг. Ынаар коммерцияга ажыктыг транспорттуң, энергия курлавырының чедингири, саң-хөө акша-төгерии, сайзыраңгай транспорт четкизи дээш, өске-даа чүүлдер кирер. Ол негелделерниң хөй кезиин чүгле күрүне хандырып шыдаар, а бизнес аңаа күш четпес.  

Амдыгаа дээр федералдыг төп, бис ышкаш ындыг байдалдары чок регионнарга, акша-биле компенсация бээрин кызыдып чоруур. Бюджет хандырылгазын деңнештиреринге дотация хевирлиг. Ындыг хевирлиг хемчеглер, чоннуң чугаалажырында дег, чүгле чүвүр тырттырарынга өй. Сыырткыыш бээриниң орнунга, туткаш, аштааш, чииринге белеткеп каан балыкты берип турар. 

Ол практика чаа чүүл эвес-тир. ССРЭ үезинден бээр турган болдур ийин. 50 чылдар эгезинде демир-орук тудуун маңаа тударын чугаалажып эгелээн. 1974 база 1984 чылдарда база, шиитпирлер хүлээп алдынган. Ону кылып эгелээринге бир-ле чүүлдер шаптыктап каан. Республикага акша берип каары оон чиик деп, шынзыктырыптар кижилер азы чылдагааннар тыпты бээр турган. Демир-орук чок болганы-биле, күрүне Тывага бүдүрген продукцияны бедиткен өртекке төпчүдүп садып ап турган. Кажан экономика планныг турда, ол ажылдап турган. Совет Эвилели-биле кады ол система буураан, республиканың ажыл-агыйлары база сандараан. Даг комбинаттары – кобальт биле асбест бүдүрүлгелери дүшкен. Совхозтар буурап, мал-маган хуу кижилерниң холунче шилчээн. Хоозуралдың 90 чылдарында ооң шуптузун өзеп чипкен. 

Республика куруг баланс-биле рынокче киргеш, дайын соонда чылдарның деңнелинге келген. Ийе, бүгү чурт ханы буураашкынга турганы шын. Ындыг болзажок, өске регионнарның оруктары бар, самолеттар ужуп, улуг заводтары кадагалаттынып арткан болза, бисте ЧЭТ-ти, котельдар, печка одаар болганындан чүгле хөмүр-даш уургайының бүдүрүлгези арткан. Ынчангы үе дээш биске казыыр 10-ну салып болур. 

- Ол казыырдан үнер дизе республикага чүнү кылырыл?  

- Эвээш дизе-ле, күчү-күш, курлавырлар болгаш үе талазы-биле күжениишкиннер херек. Кылып шыдаар чүүлдеривисти хөйнү кылган бис, деп санаар мен. Күжениишкиннеривис-биле эгелеп алганывыс демир-орук болгаш өске-даа төлевилелдер дугайында чугаалавас мен. Бистиң харыылаар зонавыс болур көдээ ажыл-агыйы, тудуг болгаш чамдык транспорт инфраструктуразының дугайында чугаалаайн. Экономиктиг хөгжүлде яамызының баштыңы Максим Орешкин дээш, федералдыг яамылардан бистиң кураторларывыс эрткен он чылдарда шимчээшкиннеривисти көргеш, Тыва ол адырларда дыка кызып, көдүрлүп келгенин демдеглээн. Экономиканың тургузуу, чижээ, көдээ ажыл-агыйы өскерилген. Бирги планче инвестициялар, организастыг хемчеглер база күрүне деткимчезинге даянгаш, эъткир мал ажыл-агыйын идип үндүрген бис. Ооң түңнелинде малдың баш саны ийи катап көвүдээн. 

“Аныяк өг-бүлеге кыштаг” төлевилели ышкаш, чамдык бистиң шенелделеривисти РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызы агробизнесче чурттакчы чонну хаара тудар модель кылдыр алган. Чоокку беш чылда мал ажыл-агыйынга билдилиг болгаш калбак деткимчени көргүзүп тургаш, республикада малдың баш санын 3-4 катап көвүдедип болурун яамының специалистери санаан. 

 - Тываның ажыынче чамдык субсидиялар үлелгезиниң чорудуун эде көөр херек. Ол деткиишкиннерниң чамдыызынче кордаар арга бисте чок. Чижээ, Россияда сүткүр мал ажылын деткиирде, ажыл-агыйда 10 муң баштан эвээш эвес малдыг болур дээн негелде бар. Тывада кыш узун болгаш соок болганындан, ол хире улуг инек кажаазы тудары болдунмас. Бисте хөй дизе 200 баш бода малга кажаа тудуп болур-ла.  

Саң-хөө дузазының үлелгезинде ындыг хевирлиг таарымча чок чүүлдер - он-он. Ол чүге агроүлетпүр комплекизиниң шугумунда эвес, а өске-даа адырларда база бар. Тудугда дижик, 1 дөрбелчин метрде өртектиң нормативин кудулаткан. Ооң уржуундан садыглаашкынче салган кандыг-даа объектиниң өртээ рыноктуундан эвээш апаар. Ынчангаш шынчы тудугжу карылгалыг ажылды албас болгай. Ооң уржуундан Тываның тудугларынче авантюристер база аферистер кээп эгелээн соонда, оларны полиция-биле тыпкан бис. Олар бистиң компанияларга ажылдаар арга бербейн, боттары кара-туразында чаңнап турганнар. Ол частырыг эттине бээринге бүзүрээр мен. РФ-тиң Тудуг яамызы-биле, Тывада база бисте ышкаш байдалдыг регионнарда, чаа тудуг объектилериниң, ылаңгыя социал чуртталга оран-савазының өртээниң нормативин эде көөр деп дугуруштувус. Ынчан шынчы тудугжуларның талазындан Тывага сонуургал тургустунуп, а тус черниң компаниялары тудугну тудар дээш туржур арганы алыры эң кол. Ол дээрге боттуң тудуг комплекизин быжыглавышаан, калбартып, чаа бүдүрүлгелерни болгаш ажылчын олуттарны тургузуп, тудугнуң өртек-үнезин бадырар арганы чедип алыры-дыр.  

Мону билзе чогуур, Тыва Россияның Чазаандан ээлчеглиг чиигелде азы немелде дотация алыр дээш эвес, а бодунуң тускай төлевилелин тургузар дээш ону кылган. Ооң утказы – республиканы хуу инвесторларга болгаш инвестицияларга ажыдары болур. Бөгүн Тывада ажылдап турар шупту кижилерниң 70 хуузу бюджетте, а чүгле 15-20 хуузу сайгарлыкчы чорукта хаара туттунган. Херек кырында ол дедир болур болза, ынчан республика боду орулгалыг, хөгжүүр үндезинниг болур. Ынчан эвээш хемчээлдиг дуза дилээр ийикпе, азы чоорту боду дузалыг апаарынга бүзүрел бар.  

 - Бизнести калбартыр черлер бисте бар деп бодаар мен. 20 млрд ажыг тонна кокстуг хөмүр-дажывыс, честиң, ховар дээн үнелиг металлдарның, ажыктыг казымалдарның байлак чыдыннары, туризмни хөгжүдеринге кайгамчык аргалар дээш, оон-даа өске.  

Тыва бодунуң санынче ам бо дораан киирип алыр бир кадары бар. Шуптузун дөмейлештир “таарган” ажыы чок деп, федералдыг чазакка шынзыдып шыдаан бис. Россия улуг, ол каш янзы болур болгаш артар-даа. Россияның чону Москва азы Питерже дигии-биле көже бербес кылдыр, оларның амыдырал байдалын өрү тырттар апаар бис. 

Регион бүрүзүнүң бот-тускайлаңын көрүп, ынчаар кылыр херек. Бөгүн бистиң чазаавыс ону чүгле чугаа кырында эвес, а херек кырында бистен Тывадан эгелеп алган. Эксперимент, азы “шенелде төлевилел” эгелээн, ол чедиишкинниг болурунга бүзүрээр мен.