…Төрээн черниң суунда бе, агаарында бе?

Июнь 18-19 хүннеринде «Чедер» курорттуң баазазынга «Тываның болгаш ооң кожа чыдар регионнарының курорттары болгаш эмнээшкин-кадыкшылга черлери» деп 1-ги делегей чергелиг эртем-практиктиг конференция болуп эрткен. Ону хөй чылдарда аржааннар айтырыын шинчилеп келген химия эртемнериниң кандидады, Тываның ГШИ-ниң медицина болгаш социал айтырыглар талазы-биле эртем секретары Кара-кыс Аракчааның эгелээшкини-биле Тыва Республиканың Чазаа болгаш ТР-ниң Кадык камгалал яамызы организастап эрттирген.

Конференцияның ажылынга Тываның эртем ажылдакчылары, эмчилер болгаш Томск хоорайдан база Моолдан эртемденнер кээп киришкен. Эртем-практиктиг конференцияның ажыдыышкынынга ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы А.П.Дамба-Хуурак киржип, республикада бир дугаар эртип турар солун эртем-практиктиг конференцияның киржикчилери эртемденнерге Тывага сонуургал, хүндүткели дээш, кичээнгейи болгаш сагыш човаачал чоруу дээш, Тываның аржааннарын шинчилээр ажылга киирип турар улуг үлүг-хуузу дээш республиканың удуртукчуларының болгаш чурттакчы чонунуң өмүнээзинден өөрүп четтиргенин илередип, байыр чедирген. ТР-ниң Дээди Хуралының комитет даргазы, депутат И.В.Чучев коллегаларының өмүнээзинден изиг байыр чедиргеш, Томск хоорайның Национал шинчилелдерниң политехниктиг университединиң эртемденнеринге Тываның эртем сайзыралынга хөй чылдарның дургузунда киирип турар үлүг-хуузун демдеглевишаан, хүндүлел бижиктерни тывыскан.

«Тывага санаторий-курорт баазаларының тургустунуп эгелээни болгаш сайзыралы» деп эге илеткелди ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы А.П.Дамба-Хуурак кылган. Бистиң өгбелеривис тывалар төрээн бойдузун, ооң онзагай талаларын эки билир чораан. Эртем-билиг чок-даа чораан болза, олар аржаан сугларының эм шынарын билип, кандыг аарыг-аржыктардан олар эмнеп турарын билип, оларны ажыглап, кадыын быжыглап чораан. Тыва кижи аржаан кирбейн барган болза: «Ынчангаш бо чылды багай эртим» — деп чугаалажыр.

«Төөгү билбес – төөрээр, төрел билбес – түрээр» деп өгбелерниң мерген чугаазы бар. Ынчангаш чеже-даа эртем-билиг бурунгаар хөгжээн болза, өгбелеривистен өөренир чүүлдеривис, ону шинчилээр ажылдарывыс ам-даа хөй дээрзин Анатолий Партизанович демдеглээн. Аржааннаарынга тыва кижи чазын-на белеткенип эгелээр: ажын-чемин, шуглак-дөжээн, майгынын, аът-шарызын… «Сагыштан аарыыр, сүзүк-биле эмненир» деп өгбелерниң өттүр сөглээн мерген сөстери бар. Аржааннаарынга белеткел дээрге-ле, аарыгдан адырлып алырының баш бурунгаар бүзүрел, магадылалы-дыр. Аржаанга кирер бетинде оран-таңдыларның, хем сугларның ээлеринге чүдүп-тейлээр. Бистиң өгбелеривистиң өөредип кааны-биле амылыг бойдус бүрүзү ээлиг, оларга мөгейип, оларны ашкарып-чемгерип чалбарыыры – быжыг кадыкшылды эгидип алырының бир дугаар барымдаазы. Ынчалдыр эртемни мурнап, бистиң өгбелеривис бойдустуң эртинези – аржаан суглар-биле дадыгып ап чораан. Бойдузувустуң ол эртинезин хандыр өөренир үе келген. Кандыг-даа кижиге төрээн чериниң суу, агаары эм болур дээрзин эртемденнер эртем езузу-биле бадыткаан. Ынчангаш бистиң республиканың чурттакчыларының кадыкшылы быжыг болзун дээш, аржаан сугларывысты шинчилээр ажылды кол кичээнгейде алганының ужуру ында. Ырак-узак черлерже эмнедип чедери шүүттүг, чарыгдалдыг, ынчангаш чонувус Тывавыстың аржаан сугларынга эмненип ап турзун дээш, эртемденнер ажылдап турар, ол талазы-биле чедиишкиннери-даа бар.

Шинчилел ажылы ТАР үезинде-ле эгелээн. 1930 чылдарда Тывага санаторий-курорттар сайзырап эгелээн. 1932 чылда «Чедер» курорту тургустунган. 1940 чылдарда Балгазынның өкпе аарыгларынга удур санаторийи тургустунган. 1933 чылда — Yш-Белдир. Тарыс, Шивилиг дээш, өске-даа аржааннарга улус-чон кайыын-даа кээп эмненип турар. Хөлчок сайзыраан турган санаторий-курорт эмнээшкини болгаш дыштанылгазы 1990 чылдардан бээр хоозуралдың байдалынче кирген. Yш-Белдирже самолеттар хүнде 2-3-даа катап ужуп турган. Ол деңнелди эгидери — бистиң сорулгавыс.

2013-2020 чылдарда Тыва Республиканың кадык камгалал хөгжүлдезиниң күрүне программазының өзек чүүлү — аарыгларны баш удур болдурбазын чедип алыры. Чурттакчы чоннуң кадыкшылын быжыглаарынга аржаан сугларывыстың ачы-дузазы улуг. Оларны шинчилээр ажылга изиг чайның дургузунда көжүп чоруур лабораторияларны, экспедицияларны организастап, бергелерге торулбайн ажылдап турар эртемденнерниң шыдамыккай күш-ажылын илеткелчи онзалап демдеглээн. Олар чай дургузунда 35 аржаанның медиктиг-биологтуг шинчилелдерин кылып чоруткан. Ол шинчилелдерниң кол-ла сорулгазы – аржаан сугларның эмнээшкинге дээштиин бадыткаары. Санатор-курорт эмнээшкинин сайзырадыры-биле республикада эрге-хоойлу магадылалын тургускан.

Моолдуң Эртемнер Академиязының Химия болгаш химиктиг технологиялар институдунуң директорунуң даштыкы харылзаалар талазы-биле оралакчызы Ганбаатар Жамсранжав «Моолдуң минералдыг сугларының шинчилели болгаш моон соңгааргы сайзыралы» деп илеткелди кылган. Моолдуң көшкүн аймактары база шаг шаандан аржаан сугларны кадыкшылга ажыктыг деп билип, ажыглап чораан. Ол дугайында 16 чүс чылдың бижимелдеринде-ле айтып турар. Каңдаашкын үезинде лама-башкылар аржаан сугларның ээлеринге тейлеп, чаъс-чайык дилеп, тускай езулалды кылыр турганы тываларныы-биле дөмей дээрзин илеткелчи демдеглээн.

Моолдуң аржаан сугларын даштыкы болгаш орус эртемденнер шаг шаандан-на сонуургап, өөренип, шинчилеп келген. Улуг орус аян-чорукчулар–шинчилекчилер Н.М.Пржевальский, П.К.Козлов, Г.Н.Потанин, В.А.Обручев, И.М. Майский оларның Моолдуң география болгаш гидрография талазы-биле ажылдары аржаан сугларны шинчилээринге улуг дузалыг болган. Оон улуг шинчилел ажылын 1926 чылда Совет эртемден В.А.Смирнов кылган болгаш 1927 чылда «Моолдуң аржаан суглары» деп брошюраны чырыкче үндүрген. Моол тускай эртемниглер О.Намнандорж, Ш.Цэрэн, У.Нямдорж 300 аржаан сугларның туруштарын тодараткан.

1992 чылдан бээр рынок экономиказынче чурттуң шилчээни-биле демин кадып тургаш, моол болгаш орус эртемденнер элээн хөй аржааннарның минералдыг составын шинчилээн, экологтуг экспертизаны чоруткан. Ол-ла специалистер «Чурттуң курорт болгаш санатор херектерин сайзырадырының талазы-биле национал программаны тургузарынга киришкен. 2003 чылда хөй эртемденнерниң каттышкан ажылы «Моолдуң аржаан сугларының картазын» парлап үндүрген. Ында аржааннарның изиг-соогунуң температуразын, физиктиг болгаш химиктиг составын, санаторий-курорттарның турар чериниң аайы-биле бойдузунуң байдалын тайылбырлап киирген..

1990 чылдарның ниитилел-политиктиг чаартылгаларының уржуундан чоннуң көжүп-дүжер чоруу көвүдээн. Ынчангаш санаторий-курорт дыштанылгазының адырында база улуг өскерлиишкиннер болган.Профэвилел организацияларының эргезинге турган албан черлери Күш-ажыл яамызының эргезинче шилчээн, а санаторий-курорт черлери Моолдуң Кадык камгалал яамызынче шилчээн. 1991 чылдан бээр «Оргил» санаторийниң баазазында республиканың бүгү санаторий-курорт албан черлерин чагырып турар Бальнеология төвү тургустунган. Күрүнениинден аңгыда хууда санаторийлер ажылдап эгелээн. Амгы экономиктиг байдалдың аайы-биле турбаазага дыштанып келген кижи безин эмнээшкин, дадыгыышкын алыр аргалыг кылдыр тургузуп турарын илеткелчи таныштырган. Кады ажылдажылгаже чалап, солун эртем-практиктиг конференцияга киржир арганы бергени дээш коллегазы К.Д.Аракчаага, Тыва Чазакка өөрүп четтиргенин дээрги Ганбаатар илереткен.

«Чойган аржааны болгаш медиктиг-биологтуг шинчилелдерниң түңнелдери» деп илеткелди Томскиниң курортология болгаш физиотерапияның эртем-шинчилел институдунуң эртем талазы-биле удуртукчузу, медицина эртемнериниң доктору И.Н.Смирнова кылган. Ооң илеткелинде Чойган аржаанынга кирип келген кижилерниң кадыкшыл байдалының хыналдазының болгаш аржаанга кирип каапкан соонда байдалының дугайында шинчилелдериниң түңнелдерин киирген. 2012 чылдың чайынында Тываның эмчилери болгаш эртемденнери үстүнде ады кирген Томскиниң эртем-шинчилел институдунуң методиказы-биле шинчилелдерни 93 аржаанчыга хамаарыштыр чоруткан. Аржаанчыларның хөй кезии даван-даяк аарыг, кулак, боостаа, думчук аарыгларлыг болгаш чүрек-дамыр аарыгларлыг кижилер болган. Аржаанга кирген соонда, оларның анализи экижип турарын эмчилер тодараткан. Тускай тестерниң болгаш өске-даа шинчилелдерниң түңнелинде тодараттынганы болза, Чойган аржааны аныяк назынныг кижилерге, мага-бодунуң курлавыр күштери четчир кижилерге дыка тааржыр, мага-боттүң күжү улам быжыгар, а улгады берген кижилерге дээштии шоолуг эвес болган.

К.Д.Аракчааның Тываның аржаан сугларының дугайында илеткелинде ооң мурнунда чылдарда чорудуп турган (1989—1995 чылдар) комплекстиг шинчилелдерин киирген. 78 аржааннарның 50 хире көргүзүглерин тодараткан. Тываның аржааннары минералдыг болгаш анаа арыг сугларлыг деп тодараттынган. Анаа арыг суглуг аржааннарга безин хөй чон эмненип турар. Төрээн чериниң суу безин эм болур деп өгбелеривистиң чугаалап каанының бадыткалы ол ышкажыл. Ынчангаш арыг сугнуң кадыкшылга дээштииниң тывызыын эртемденнер кайы-бир шагда ажыдыптар чадавас. Эртем-практиктиг конференцияга өске-даа эртем сайгарылгаларлыг илеткелдерни аңгы-аңгы черлерден келген эртемденнер кылган.

Даартазында эртемденнер практиктиг ажылдар кылыры-биле Уургайлыг аржаанынга, Дус-Хөлге четкен. Аржаанны чалап ап, шинчилел ажылдарын кылган. Уургайлыг база минералдыг эвес, арыг суглуг аржаан дээрзин тодараткан. Ол хиреде хөй-хөй аарыглардан аржаан эмнеп турар. Ынчангаш шинчилел ажылын улам күштелдирер сорулганы демнии-биле амыдыралга боттандырар шиитпирни конференцияның киржикчилери хүлээп алган.

Өгбелеривистиң бойдус-биле холбашкан ажыдыышкыннары эртемни оранчок мурнап турар дээрзи маргыш чок-тур.

Светлана Балчыр.