Торгу хээлиг Самагалдайга

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республикада эң бурунгу төп Самагалдай суурга чораан.

Тес-Хем кожуунда турар Самагалдай суур 1921 чылга чедир Тываның баштайгы найысылалы болуп келген. Ол дээрге бистиң девискээривисте эрте-бурунгу деп болур чер-дир, Самагалдай 1773 чылда үндезилеттинген. Тываның Камбы-ламазының өргээзи аңаа турган, амбын нояннарның тыптып хөгжүүрүнге салдар чедирген чер база ол. Амбын ноянның дээди албан-дужаалы Тываның тарамык-быдаргай чонун 200 чыл бурунгаар каттыштырган.  Ынчангаш Тыва күрүнениң тургустунарынга, Россия биле Тываның демнежилгезинге Амбын ноянның ужур-дузазы аажок улуг.

Август 23-те Шолбан Кара-оол Тес-Хемниң малчыннарының наадымынга киржип чораан. Баштай ол муңчу малчын Ольга^­ Сыраттың аалынга барган, ооң ажыл-агыйында 1200 хире шээр, 100 ажыг мыйыстыг бода мал бар.

Малчын-биле ажыл-ишчи чугааны кылган соонда  Тываның Баштыңы Самагалдайже чорупкан, орук аксынга ону Россияның болгаш Тываның туктарын туткан, аът мунган тес-хемчилер уткааннар. Шолбан Кара-оол база оларга каттыжып, аът мунгаш, кожуун төвүнче кирген.

Стадионга чыылганнарның мурнунга чүве чугаалааш, Чазак Даргазы Тес-Хем кожуун 2013 чылда муниципалдыг тургузугларның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң талазы-биле рейтингизинге ийиги черни ээлээн дээрзин дыңнаткан. Малчыннарның ажыл-ижи болгаш тус черниң чурттакчыларының күжениишкиннери кожуунну мурнакчыларның одуруунче үндүрүп турар дээрзин демдеглээн. Наадымның чемпионнары ында дыка хөй, оларга чаңгыс чер-чурттуглары изиг байыр чедирип турарлар. Тес-Хемде беш муңчу малчыннар бар, оларның аразында Байыр Сувандии биле Аяс Шалык олар кирип турар.

«Каш-даа баш мал кадарып турары хамаанчокка ол маадырлыг күш-ажылчы кижилерге өөрүп четтириишкинни илередир болгаш деткиир ужурлуг бис — деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан. — Ынчангаш Россияның Көдээ ажыл-агый яамызынче барып, акша-хөреңгини камгалап ап, көдээ черге чуртталга бажыңнары тудуп турар кижилерге субсидияны, а ол ышкаш эгелеп чоруур фермерлерге грантыларны республика бюджединден тускайлап турар бис. Бо талазы-биле эки чүүлдер бар».

Бо чылын бүгү республикада 50 ажыг фермерлер миллион рубль түңнүг грантыларны алыр. Чуртталга бажыңын тударынга субсидияларны Тес-Хем кожуундан 12 хамааты алган. Оларга 238 муңдан 740 муң рубль чедир деткимчени көргүскен. Наадым хүнүнде оларга сертификаттар тывыскан чорук езулуг байырлал болган.

2013 чылда муниципалдыг районнарның болгаш хоорай округтарының ажыл-чорудулгазының дээштииниң үнелелдериниң талазы-биле рейтингиге 2-ги черни ээлээн Тес-Хем кожуунга 600 муң рубль түңнүг шаңналды тывыскан. Бо чылын «Спортту — бажыңнар чанынче» губернатор төлевилелин езугаар ол кожуун баскетбол шөлүн тудуп алган. Санитар автотранспортун садып алыры-биле Тес-Хемниң кожуун эмнелгезинге 500 муң рубльдиң сертификадын Чазак Даргазы тывыскан. Самагалдайда №1 школага универсалдыг чаа спорт шөлүн тудуп алырынга 2 млн. 261 муң 670 рубльди тускайлаарының дугайында шиитпир тес-хемчилерниң улуг өөрүшкүзүн болдурган.

Кожууннуң өске суурлары база хол куруг артпаан. Кызыл-Чыраа сумузунда ортумак школаның спорт залын септеп алырынга 973 муң 400 рубльди, О. Шынаа сумузунуң ортумак школазының спорт залының тудуунга 800 муң рубльди, Чыргалаңдыга школаларның спорт клубтарын сайзырадырынга 450 муң 750 рубльди тускайлаан.

Малчыннар-биле эрттирер чаңчыл болган ужуражылгазынга Тываның Баштыңы оларның-биле көдээ ажыл-агыйны сайзырадырының айтырыгларын сайгарып чугаалашкан. Сөөлгү чылдарда көдээни деткиириниң талазы-биле эки чүүлдер кылдынган дээрзин малчыннар чугаалап турганнар. Бодунуң бүдүргени көдээ ажыл-агый продукциязының саарылгазы калбарган, тускай техника болгаш уксаалыг мал садып алырынга акша-хөреңги чогумчалыг дуза апарган.

Эки үнелел дээш Тываның Баштыңы четтиргенин илереткен болгаш эрге-чагыргага чоок эвес, а езулуг ажылдап турар кижилерни деткиириниң аргаларын тыварының эргежок чугулазын демдеглээн. Ону боттандырары-биле чүткүлдүг болгаш ажылгыр кижилерни дилеп тывар килдистерни чагыргаларга тургузар сорулганы муниципалдыг тургузугларның баштыңнарынга салган. Ындыг килдистиң кол сорулгазы — Көдээ ажыл-агый болгаш Экономика яамыларының эрттирип турары аңгы-аңгы хемчеглерге киржир документилерни тургузарынга бөдүүн кижилерге дузалаары болур. Ужуражылганың киржикчилери ол бодалды изии-биле деткээннер, ындыг дуза бөгүнгү малчыннарга эргежок чугула дээрзин демдеглээннер.

Долаана САЛЧАК.