Тываның Баштыңы 2013 чылдың отчедун кылган

Тываның Чазааның ажыл-чорудулгазының дугайында отчет республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) сески сессиязының дөрткү, ээлчег чок хуралының хүн айтырыының кара чаңгыс пунктузу болган.

Аңаа Чазак кежигүннери, муниципалдыг тургузугларның баштыңнары болгаш чагыргалар даргалары, Хөй-ниити палатазының болгаш хөй-ниити организацияларның төлээлери, улуг-улуг бүдүрүлгелерниң удуртукчулары, журналистер киришкеннер.

Чазактың чыл санында кылып турар отчеду күүсекчи эрге-чагырга болгаш хоойлужудулга органнарының төлээлекчилерниң кады ажылының бачым-чымыш графигинде онзагай черни ээлеп турар дээрзин республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол чыылганнарга чугаалаан. Херектиң ужуру ооң конститусчу норма болуп турары эвес. Херек кырында чурттакчы чоннуң мурнунга каттышкан харыысалгавыс-тыр, ол чон бүгү эрге-чагыргалардан республиканың бүрүнү-биле-даа, чурттакчылыг чер бүрүзүнүң-даа социал-экономиктиг айтырыгларын шиитпирлээриниң талазы-биле демниг ажылды негээр эргелиг. Чазактың ажыл-чорудулгазынга үнелелди депутаттарның соонда Тываның чурттакчылары бээрлер деп, республика Баштыңы демдеглээн, күүсекчи эрге-чагырга органнарының төлээлери хамаатыларның чыыштарынга отчеттарын бээр болгай. Чурттакчы чон-биле дорт харылзаа дээрге чаңгыс чер-чурттугларның санал-оналын дыңнаарының, оларның күзел-бодалдарын билип алырының чогумчалыг аргазы-дыр. Кожууннарже үнүп турар ажылчын бөлүктерге депутаттар киржир болза, республиканың эрге-чагыргалары хүлээп алдынган шиитпирлер болгаш күүсеттинген ажыл-херектер дээш кады харыылап турар дээрзин база катап бадыткаар.

Отчедун эгелеп тура, Шолбан Кара-оол 2014 чылда республика төөгүлүг болуушкуннар — Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылын, а ол ышкаш Кызыл хоорайның юбилейин байырлаарынга белеткелдиң талазы-биле үш чыл дургузунда кылган ажылының сөөлгү үе-чадазынга келген бис дээрзин демдеглээн. Республиканың төөгү-культура салгалдарының объектилери: Улусчу чогаадылга бажыңының, Национал парктың болгаш Алдан-Маадыр аттыг национал музейниң, Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң оран-саваларын, Енисейниң  эриин чаартырының талазы-биле улуг хемчээлдиг ажылдар 2013 чылда эгелээн. «Тыва — арыг-шеверниң болгаш корум-чурумнуң девискээри», «Спортту — бажыңнар чанынче», «100 чаагай ажыл-херектер», «Тыва XX чүс чылдың эгезинде: өскерилгелерниң хады» деп юбилейлиг төлевилелдер чедиишкинниг күүсеттинип турар.

Юбилейлерге белеткелдиң дугайын чугаалап тура, республиканың Баштыңы келир үеге быжыг үндезинни тургузарының эргежок чугулазынче эрге-чагыргаларның бүгү деңнелдериниң кичээнгейин угландырган. «Бистиң чонувустуң аажок кыска үениң дургузунда бодунуң күрүнезин тургузуп алырындан эгелээш Россияның составынга эки тура-биле каттыжып киреринге чедир чүс чылдагы төөгүзүнүң арнын, элээн каш ай эрткенде, ажыдар бис. Чаа чүс чылче элээн бедик түңнелдерлиг кирер ужурлуг бис» — деп, ол демдеглээн. Ындыг байдалдарны тургузары, мурнуку чылдарда дег, республиканың  удуртулгазының ажыл-чорудулгазының кол кезээ апарган.

Республиканың эрге-ажыктарының камгалалын федералдыг деңнелге чүткүлдүг боттандырып келген. Эрткен чылдың ноябрь 28-те Россия Федерациязының Чазааның хуралы болган, аңаа Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге стратегтиг ужур-дузалыг кол-кол угланыышкыннарны тодараткан. Оларның аразында «Кызыл — Курагино демир-оруунуң тудуу» инвестиция төлевилелин күүседир сорулгага транспорт-биле хандырылганы боттандырары, Кызыл хоорайның аэровокзалының ужудуушкун шөлүн чаартыры болгаш ийиги ээлчээн тудуп доозары, М-54 автомобиль оруунуң угланыышкынын өскертири болгаш Хандагайты — Боршоо эрттирилге пунктузун хөй талалыг аргыштырылгага ажыдары, Ак-Довурак болгаш Шагаан-Арыг хоорайларга чылыдылга объектилерин тутканының түңнелинде энергияның чедишпес чоруунуң айтырыын шиитпирлээри, Кызыл хоорайның девискээринде кол-кол подстанцияларны чаартып кылыры, кадык камгалалдың, культураның болгаш өөредилгениң ачы-дузазының чедингир болуру, республиканың №1 эмнелгезиниң терапия корпузунуң оран-савазының тудуун доозары болгаш өске-даа чүүлдер бар. Бо чылдың мартта Тываның хүннерин эрттирип турган үезинде бюджеттиң дең-дески чоруунуң, инвестиция төлевилелдерин күүседириниң, республиканың кадык камгалалын сайзырадырының талазы-биле Федерация Чөвүлелиниң бүгү талалыг деткимчезин база алган бис.

Республиканың Чазааның чүткүлдүг болгаш өскелерни бүзүредип шыдаар аргаларының ачызында чугула төлевилелдерни күүседириниң хуусааларын кызырып алган бис. Демир-оруктуң тудуу бо чылдың июньда эгелээр ужурлуг. Кызыл — Шагаан-Арыг — Чадаана — Хандагайты автомобиль оруун федералдыг өнчү кылдыр дамчыдарының дугайында тодаргай керээ чардынган. Аэропортта ужудуушкун шөлүнүң чаартып кылырын айыттынган хуусаадан дыка эрте эгелээр. Төлевилел-смета документациязының ажылдап кылыышкыны бо чылдың ноябрьда-ла доостур ужурлуг. Кызылдың аэропортундан Россияның өске хоорайларынче ужудар авиарейстеринге субсидияларны тыпсып эгелээн. Сөөлгүзү — Кызыл — Иркутск болган. Федералдыг программаларның Тывада ажылдап эгелээниниң көскү бадыткалдары электри болгаш чылыдылга энергетиказында көстүп келген. Шагаан-Арыг болгаш Ак-Довурак хоорайларның чаа одалга черлеринге дериг-херекселдер садып алырынга 429 миллион рубль хемчээлдиг субсидия камгалаттынган.

Инвесторларны хаара тудар талазы-биле бүгү хемчеглерни республиканың Чазаа ап турар, чүге дээрге оларның ажыл-чорудулгазы чокта республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң темпилерин  дүргедедири болдунмас. Республикага инвестицияларның кирер чоруун көвүдедир, ооң инвестицияга сонуургалдыын бедидер, инвесторларның эргелерин камгалаар арганы берип турар регионнуң инвестиция стандартын шиңгээдириниң талазы-биле Сибирьниң федералдыг округунуң аразында беш мурнакчы черлериниң аразынга Тыва чылдың түңнели-биле кирген. Девискээринге инвесторларга чиигелде көргүзер — үш чыл дургузунда «үндүрүг чапсары» деп чиигелдени көргүзер субъектилерниң даңзызынга Тываны киирериниң дугайында республиканың дилээн 2013 чылда Күрүне Думазы деткээн.

Амгы үеде Тываның девискээринде инвестицияларның ниити түңү 350 млрд. рубль улуг-улуг чеди инвестиция төлевилелдери ажылдап турар. 2008 чылдан бээр компаниялар 25,5 млрд. рубльди инвестицияга салган, ооң 10,6 млрд. рубльди 2013 чылда киирген. Улуг-улуг инвестиция компанияларында ажылдап турарларның саны 1800 кижи четкен, оларның 1200-зү — республиканың чурттакчылары. Чоокку үеде күрүне-хуу черлер кады ажылдажылгазының байдалдарынга 18 улуг инвестиция төлевилелдерин күүседири көрдүнүп турар.

Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң түңнелдери эрткен чылын Сибирьниң регионнарының аразынга рейтингиге дыка хөй көргүзүглер талазы-биле мурнакчы болганы-биле көстүп турар. Тудуг ажылдарының хемчээлиниң темпилериниң талазы-биле республика — бирги черни, чурттакчы чонга төлевирлиг ачы-дуза болгаш болбаазырадылга бүдүрүлгелериниң продукциязының талазы-биле ийиги черни ээлээн, электри энергиязын, газты болгаш сугну бүдүрериниң болгаш хуваарының, чуртталга бажыңнарын тударының темпилериниң талазы-биле мурнакчы беш регионнуң санынга кирген.

Эрткен чылдың экономиктиг кол төлевилелинге республиканың Баштыңы «Чаңгыс суур—чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелди хамаарыштырган, аңаа дүүштүр 175 төлевилелдерни 124 көдээ чурттакчылыг черге күүсеткен. Төлевилелдиң киржикчилериниң бүдүрген продукциязының болгаш чедирген ачы-дузазының ниити хемчээли 118,7 млн. рубль болган. Республиканың каттышкан бюджединче 6,5 млн. рубль түңнүг үндүрүг кирген. 605 ажылдаар олуттар тургустунган. Көдээ ажыл-агый адыры сүт, эът, балык бүдүрүлгезин көвүдеткен, ооң түңнелинде көдээ ажыл-агыйның продукция бүдүрүлгезиниң индекизин республикага ниитизи-биле 1,4 хуу өстүрер арга тургустунган. Өске адырларда база немей өзүлде демдеглеттинген.

Эрге-чагырганың сонуургалы болгаш чоннуң идегели бо удаада дүгжү берген дээрзин төлевилел көргүскен деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. Эрге-чагырга чүгле деткимчени аазап каар эвес, бодунуң берген сөзүн долузу-биле күүседип турар дээрзинге чон бүзүрээн. Ооң бадыткалы — чер-черлерде көстүп кээп турар эгелекчи чоруктар. Бо чылын төлевилел доостур, ооң күүселдезинге акшаландырыышкын чеди катап өзер. Ооң киржикчилериниң кол сорулгазы — бодунуң продукциязын тускай демдектиг болдурарынга чедирери деп, Чазак Даргазы айыткан.

Чыл ниитизи-биле нарын болза-даа, Чазак хожудаашкынны болдурбаан деп, республика Баштыңы демдеглээн. Yлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээлин 2,5 хуу улгаттырган, кол кезиинде алдын казып тыварының хемчээлин 1,2 катап өстүргеш, ону чедип алган. Көдээ ажыл-агый продукциязының хемчээлиниң индекизи 101,4 хуу болган. 2014 чылдың январь 1-ниң байдалы-биле бүгү ажыл-агыйларга мыйыстыг бода малдың баш саны 1,8 хуу өскен болгаш 1154,6 муң баш четкен.

Агроүлетпүр адырынга 2014 чылда мал продукциязының болбаазырадылгазын катап тургузары, суггарылга системаларын катап ажылдадыры, тараа культураларын өстүрер черлерни ажыл-агыйга ажыглап эгелээри болуп турар.

Социал адырның хөгжүлдезинге доктаап тура, республиканың Баштыңы эрткен чылын 61 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн ажыглалга киирген, азы мурнуку чылдаазынга деңнээрге, 10,1 хуу хөй болган дээрзин демдеглээн. «Ындыг турбуже ам-даа оон хөйнү, оон-даа дүрген болгаш шынарлыг кылдыр тудар ужурлуг бис  деп катап-катап чугаалаар мен». 641 өг-бүле боттарының чуртталга байдалдарын экижиткен, оларның иштинде 88 аныяк өг-бүле «Аныяк өг-бүлелерни чуртталга шөлү-биле хандырары» программага, 145 — «Суурнуң социал сайзыралы» программага дүүштүр чуртталга байдалын экижиткен, 106 аныяк башкылар, 295 өскүс уруглар болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уруглар, дээди өөредилге черин тергиин эки дооскан 7 кижи чурттаар оран-савалыг болган.

2013 чылда республиканың школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге 2900 олут ажыглалче кирген. 3-тен 7 хар чедир уругларны школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге хаара тудары чыл дургузунда 52,9 хуудан 58,7 хуу чедир көвүдээн. Россияның Президентизиниң майда үндүрген чарлыктарын күүседири-биле ажылдакчыларның чамдык категорияларының шалыңын өстүреринге 1,3 миллиард ажыг рубльди шилчиткен.

Чазактың ажылы ниитизи-биле эки болуп турза-даа, чамдык четпестер база бар деп, республика Баштыңы айыткан. Ол дээрге ажыл чок чоруктуң деңнелиниң ам-даа бедик болуп турары, кем-херек үүлгедиишкиннери, орук-транспорт озал-ондактары… Ажылды бо угланыышкынче күштелдирери эргежок чугула.

Чугаазын түңнеп тура, Шолбан Кара-оол чоокку келир үеде республиканың хөй талалыг келир үезин 2013 чыл тодарадып турар дээрзин демдеглээн. Хөгжүлдени дүргедедиринге быжыг үндезинни тургузарының талазы-биле Чазактың күжениишкиннери халас барбас дээрзинге бүзүрелин ол илереткен, чүге дээрге бисти федералдыг төп деткип турар, ниитилел-политиктиг байдал чогумчалыг, хамааты демнежилге турум бооп арткан, конфессиялар аразында болгаш сөөк-язы чоннарның аразында чөпшээрежилге бар, эрге-чагырганың күүсекчи болгаш хоойлужудулга адырлары боттуг кады ажылдап турар.