Чедиишкинниг эгелээшкинниң бадыткалы

Сыын ажыл-агыйы

Каш ай бурунгаар Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Бии-Хем кожуунда уксаалыг сыын ажыл-агыйының тудуунуң баштайгы чагызын тургузарынга киришкеш: «Ажыл-херектиң чүгле эгезинде бис, салдынган сорулганы чедип алыр дээш эвээш эвес күжениишкиннерни үндүрер бис» — деп онзалап демдеглээн. А февраль 28-те Туран хоорайдан ырак эвесте Туран-Бажы деп черде «Туран сыын ажыл-агыйы» КУБ-туң девискээринге Алтай Республиканың «Абайский» уксаажыдылга заводундан баштайгы 121 баш аныяк­сыыннарны база 3-6 харлыг 61 баш мыйгакты эккелгениажыл-агый төлевилел боттандырылгазының  чедиишкинниг эгелээниниң көскү бадыткалы болган.

Республиканың үндезин чурттакчыларының шагдан бээр кылып келген ажылын катап тургузары болгаш туризм адырын хөгжүдери-биле Тываның Баштыңының саналы езугаар «2013-2017 чылдарда Тыва Республикага сыын ажыл-агыйын хөгжүдери» деп республиканың тускай сорулгалыг программазын эрткен чылын июль айда Тываның Чазаа бадылаан болгай.

Тыва Республиканың мал ажыл-агыйының адырында солун болгаш ажыктыг болуушкуннарның бирээзи — Даг-Алтайдан эккелген сыыннарны сонуургап көөр аргалыг болдум. Келир үеде сыын ажаап өстүрер черниң девискээринче чоруп ора, машинаның соңгазын өттүр агаар-бойдусту магадап, шынап-ла, мындыг таарымчалыг байдалдарга тыва кижи сыынны өстүрер-даа ужурлуг деп бүзүрелге келдим. Дески-даа, даглыг-даа черлер бар, сыыннарга чугула чүүл – дыттар, шивилер, чойганнар, пөштер хөйү-биле үнүп турар. Туран хем ижер суг-биле бүдүн чыл дургузунда хандырар. Оон аңгыда совет үеде Тывага сыын ажыл-агыйы аажок сайзырап турган болгаш билдилиг арга-дуржулга база бисте бар. Yстүнде айытканым программаны ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы, Даг-Алтай Республиканың көдээ ажыл-агый сайыды чораан, бодунуң төрээн чуртунда сыын ажыл-агыйын хөгжүдериниң үндезилекчизи, эртемден  Сергей Огнев удуртуп турар. Сыын өстүрер черже углай электри шугумунуң чагыларын тургузуп турар ажылчыннарны көрүп кааш, тааланчыг бодалдарым үстү берди. Март 15-ке чедир «Бастион» КХН-ниң ажылчыннары Билелиг суурдан тура сыын ажыл-агыйының баазазынга чедир электри хандырылгазының 6,2 км хемчээлдиг шугумун кылып доозар ужурлуг. Даштын агаарның температуразы соок-даа болза, черни эргизип тургаш, электри чагыларын ажылчыннарның шалыпкын тургузуп турарын көргеш, үе-шаанда ажылын хүлээдиптер-дир деп түңнелге келдим.

Баазага чедип келгеш, бир дугаарында «Сыыннар кайдал?» — деп айтырдывыс. Бүдүрүлге чериниң директору, арга-дуржулгалыг аң-тывыш ажылдакчызы, ооң мурнунда сыын ажыл-агыйынга үр үеде ажылдап чораан Виктор Шарбии бисти машинага олурткаш: «Мында ырак эвесте чоруп турлар, чүгле машина иштинден үнүп болбас эвеспе, оон башка олар дезе халчы бээр» — дидир. Каш метр халдып эрткеш, сыыннарны эскерип кагдывыс. Олар бир мөөң апарган, чоокшулап келген машинаже сезиктиг көрүп алган турлар. Аянныг дурт-сынныг, чоргаар хевир-  дүрзүлүг аңнарның чаражын чүү дээр ону. Билдингир тележурналист Николай Дроздовтуң «Дириг амытаннар делегейи» деп дамчыдылгазы-даа кижиниң  сагыжынга  кирер. Чүгле телеэкран дамчыштыр өөр аңнар көрген дээрден башка, бо чуртталгамда хары угда хөй дириг амытаннар көрбээн кижиге дыка магаданчыг болду. Аныяк сыыннар, мыйгактарны таптыг чарашсынып, мага хандыр көрүп чадап каанывыс хомуданчыг, чүге дээрге олар бистен дезип, арга иштинче халчып кире бердилер. Ам база катап оларның оода бараанын көрген болза дээн идегел-биле херимнеп каан кажааның чанынга элээн турдувус-даа. Чараш аңнар ооң соонда көзүлбейн барды. Баазага эглип келгеш, сыын малдың орук-суурну кайы хире эрткенин сонуургап айтырдывыс. Канчаарга-даа эрткен орук кыска эвес. ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыдының оралакчызы, колоннаны үдеп чораан Сергей Оюннуң чугаалап турары-биле алырга, ийи хүн дургузунда уламчылаан аян-чорук үезинде сыын малды ашкарып-чемгерип, суггарып чораан. Олар орукка могап-шылавайн, кандыг-даа бергедээшкиннер чок чедип келген. Тускай машиналарда дириг амытаннарны сөөртүрүнге таарымчалыг байдалдарны тургускан, чолаачылар база бо талазы-биле арга-дуржулгалыг. Оларның бирээзи Сергей Руленко Тывага бир дугаар келгенин, ооң агаар-бойдузунуң каазын онзалап демдегледи: «Мен Алтайда эң бедик даглар бар деп бодап чораан мен, а Тываның даглары оон-даа бедик, чараш-тыр. Чайын ийиги партияның сыыннарын сөөртүр дугайында дугуржур болза, күзелдиим-биле катап келир мен» — деп бүзүретти.

Баазага эгезинде-ле чедип келгеш, тыва өгнү эскерген мен. Ынаар чыннып алыр дээш кире бээримге, ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды Самойлов Монгуш биле тудуг ажылдарын күүседип турар бригаданың удуртукчузу  Кюра Агзаев  олар чугаалашкан олурлар.  Өгнүң орус херээжен ээзиниң хайындырган шайын аартап ора, ийи дарганың чугаазынга киржип, айтырыгларны салдым. Кюра Агзаевтиң бригадазы Даг-Алтайга үжен ажыг чыл дургузунда сыын өстүрер черлерни тудуп келген. Оларның ам Тывада ажылдап эгелээни ол. Ниитизи-биле 79 км периметрлиг 1744 гектар шөл хемчээлдиг девискээрге 240 см бедик херимни олар тудуп тургузар ужурлуг. Февраль төнчүзүнге чедир алырга 17, 8 км девискээрни херимнээш, үш аңгы кажааларга чарып, кызыгаарын тургускан. 

ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды Самойлов Монгуштуң чугаалап турары-биле алырга, 1200 баш чедир сыынны бо девискээрге азырап өстүрүп болур. Бо дээрге чүгле баштай эккелген сыыннар-дыр. Чогум ниитизи-биле 243 башты эккээр ужурлуг турган, ынчалза-даа амдыызында бүдүрүлге черинде сыынның мыйызын кезер база  ону шыгжаар тускай дериг-херекселдиң чогундан улуг мыйыстыг 61 сыынны «Абайский» уксаажыдылга заводунда арттырып каан. Оларның мыйызын май-июнь айларда кескен соонда Тывага эккээр. Мыйысты Алтайга кезер-даа болза, ону Тывада бүдүрүлге чериниң барааны кылдыр санаар. Ынчангаш «Туран сыын ажыл-агыйы» бо талазы-биле бирги продукциязын үндүрер деп болур-дур. А август айга чедир мыйыс кезер, ону болбаазырадыр тускай цехти тудуп доозар.

Бүдүрүлгениң келир үезин чугаалаар болза, «Туран сыын ажыл-агыйы», бир-ийи чыл эрткенде, уксаажыдылга заводу апарып, бут кырынга туруп эгелээр. Ооң-биле чергелештир турисчи кадыкшылга комплекизи база тургустунар. Сыын мыйызындан тускай ванналардан аңгыда, улустуң кадыкшылын быжыглаар янзы-бүрү ачы-дуза чедирилгелери болгаш тайганың бойдус-чурумалдыг черлери турисчилерни, дыштаныр күзелдиг кижилерни хөйү-биле хаара тудар ужурлуг.

Туран-Бажында сыын ажаап­өстүрер черге баргаш, ында хайныккан ажыл-ишти, ылаңгыя ажыл-агыйның боттуг эгезин салыр уксаалыг сыыннарны көргеш, каш чыл эрткенде, бо бүдүрүлге чери билдингир апарып, бүгү делегейниң янзы-бүрү булуңнарындан келген аалчыларның кайгап ханмас чери, Россияның чедиишкинниг сыын ажыл-агыйларының бирээзи болуп, Тываның сайзыралынга улуг салдарны чедирер боор дээрзинге идегедим.

Азияна Тау.

"Шын" солун