Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Интерфакска» регионнуң чедиишкиннерин болгаш чаа сорулгаларын таныштырган

2020 чылда бадылаан социал-экономиктиг хөгжүлдениң тускай программазы Тывага чаа базымны кылырынга дузалаар ужурлуг. Шолбан Кара-оол "Интерфакска" интервьюзунда, республиканың эрге-чагыргазы бо үеге чедир чүнү кылганыл, программа боттанылгазындан кандыг үре-түңнелдерни манап турарын чугаалаан. 

 - Шапкын бурунгаарлаашкынче белеткенир дээш, республика дыка хөйнү кылып четтигипкен. Ниитизи-биле 150 млрд рубль акша салыышкынныг улуг инвестиция төлевилелдери республика девискээринде ажылдап турар. Ниити регион продуктузу 2006 чылга деңнээрге, беш катап өскен. Чүгле автоорук тудуунче 14,7 млрд рубль инвестицияны киирген, чаа болгаш чаарттынган 900 км ажыг оруктар ажыглалче кирген.

2018 чылда Кызыл хоорайның аэропортун эде чаартып дооскан, ол ам делегей чергелиг эрге-байдалдыг. Сибирьниң улуг хоорайлары база Москва-биле доктаамал авиааргыжылга б өгүнде тургустунган. Республиканың орук-транспорт комплекизинде 1, 5 муң чаа ажылчын олуттарны киирген. 

Тудуг адыры шапкыны-биле хөгжээн. Бир эвес 2006 чылда 659 млн рубльди шиңгээткен болза, 2020 чылда 11 млрд 250 млн рубльга ажылдар кылдынган. Сөөлгү 15 чыл иштинде тудугже киириштирген инвестицияның хемчээли 376 катап өскен. Бо үелер дургузунда 1 млн ажыг дөрбелчин метр чуртталга шөлү ажыглалче кирген. Тываның тудуг комплекизи сайзырып, быжыккан: эрткен чылын республика 400 ажыг объектини туткан болза, бо чылын 937 шөлдерде тудуг ажылдары чоруп турар. Ажылывыс түңнелдери мындыг-ла-дыр. 

 - Республика социал-экономиктиг хөгжүлдениң тускай программазын хүлээп алганы-биле шапкын хөгжүүрүнге үндезинни алган. Ында демир-орукту тудары, казымал байлактарны шиңгээдири база амгы үеде ажылдап турар ажыл-агыйжы комплексти алгыдары дээн ышкаш, чогумчалыг төлевилелдер кирген. 

Сибирь регионнарының Моол база Кыдат-биле садыг-экономиктиг кады ажылдажылгазын улгаттырар дээн кызыгаарлар аразының транспорт коридорун тургузарынче угланган элээн каш хемчеглер база бар. Тыва ону чедип алыр дээш, хөй талалыг чурумга ажылдаар кылдыр Хандагайты эрттирилге пунктузун чаартып турар. База ол ышкаш, ол хыналда-эрттирилге пунктузунга (ХЭП) эккээр Абакан-Ак-Довурак автооруун чогуур байдалга дүгжүп турар кылдыр кылыры көрдүнген. 

Программада оон аңгыда, тус черниң чиг эдинден тудуг материалдарын бүдүрер, көдээ ажыл-агый продукциязын, ыяшты, бойдус байлаан, ажыглаан бок аймаан болбаазырадыр дээн ышкаш, чаа бүдүрүлгелер ажыдары кирген. Төлевилелдерниң ажык-дузазы оон-даа улуг, чүгле тудуг ажылдарының үезинде безин 2.5 муң хире кижи ажылга тургустунар. 

- Чаа төлевилелдер бөгүнде республикага кайы хире херектигил? Олар дораан беримчелиг болур бе азы ооң үнези чоорту көстүп кээр бе? 

- Экономиктиг шынарындан көөр болза, оларның көвей кезии дыка ажыктыг. Чылда 112 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн тудуп киирип турар болзувусса, ону 1 млн чедир көвүдедир аргалыг апаар бис. Бойдус байлаан болбаазырадыр завод бүгү республика девискээринге хүлээп алыышкын пунктуларының четкизин ажыдар. Чылда 8 муң кижиге санаан “Чедер” санаторлуг-курорт комплекизи туристерниң санын көвүдедир. -

 Программаның экономиктиг төлевилелдери республиканың социал инфраструктура хөгжүлдези-биле холбаалыг бе? 

- Миллиард-миллиард инвестиция салыышкынныг Тускай программаны база чиг-эттиң улуг төлевилелдери чугула ужур-дузалыг болгаш, ол ниити планның чамдыызы регион экономиказын көдүрер ужурлуг кылдыр көрүп турар бис. Ооң-биле чергелештир социал адырны база амыдырал хүрээлелин российжи деңнелге чедирерин деткээн национал төлевилелдер шугуму-биле инвестицияларны хаара туткан. Чижээ, 2020 чылда Тывада 27 фельдшер-акушер пунктуларын, бирээзинде-ле 280 олуттуг 3 уруглар садтарын, ясли назынныг уругларга 19 корпустар туттунган. 

Тываның экономиказының кол өзээ - көдээ ажыл-агыйында ындыг-ла хөй эвес акша салыышкынныг регион төлевилелдери-биле холбаштыр өзүлдеге идегеп турар бис. Оларның хөй кезии губернатор эрге-байдалдыг. Оларга "Кыштаг", "Чемгерикчи инек малым", "Социал картофель", "Чаа сорук" болгаш өске-даа төлевилелдерни хамаарыштырып болур. 

- Бистиң билиривис болза, ындыг губернатор төлевилелдери элээн каш чылдарда боттанып, дыка хөй чонну хаара тудуп турар. Ол төлевилелдер социал деткимчелиг бе, азы экономиктиг ужур-дузалыг бе? 

- Ол төлевилелдерни экономиктиг-даа эвес, а ачы-дуза чедирилгелиг кылдыр бодап, ажылдадып эгелээни солун. Онза хереглелдиг, кошкак өг-бүлелерге дузалаар сорулга-биле эгелээн. Ам ол социал хевирден ажа берген деп болур. Чижээ, "Кыштаг" төлевилелди ажыл чок кижилерни деткиир дээш эгеледивис. Бөгүнде ол ам арат ажыл-агыйларының езулуг фабриказы апарган. Ооң ачызында, шээр малдың бажының саны-биле Тыва Россияда 5-ки черже үнүп келдивис. 

Төлевилелдиң онзагайы чүдел дизе, эге баштайгы акша салыышкынын бюджеттен тускайлаан соонда, ол боду улаштыр көдүрлүп чоруп каар. Республика ажыл чок өг-бүлеге бодунуң ажыл-херээн ажып алырынга дузаны бээри – төлевилелдиң утказы ында. Төлевилел киржикчизин көдээ чон чыыжынга шилиир. Күрүнеден 200 баш хойну база малчын турлаг - кыштаг тудуп алырынга дузаны алыр. Малчыннарга чурттаар бажың, кажаа-хораа дээш өске-даа тудуглар ынаар кирип турар. 

Аныяк малчыннарга ветеринарлыг – малды эмнээринге, боозадырынга дуза деткимчезин база көргүзер. Төлевилелде негелдези чаңгыс – малчын ажыл-агый ийи чыл эртерге, төлевилелдиң дараазында киржикчизинге алган малын дамчыдар. "Кыштаг" төлевилелди беш дугаар чыл боттандырып тур бис. Ол үениң иштинде 500 ажыг арат ажыл-агыйлар тургустунган, оларның малының баш саны чыл санында 200-300 башка өзүп турар. 

- Шак ындыг төлевилелдер өзүп, улгаткаш, “боттары аңгы чурттап эгелээр” деп бодаар силер бе? 

- "Кыштаг" езулуг чончу төлевилел апарган. Чылда-ла 105 өг-бүле киржир кылдыр кызыгаарлаан. А киржир күзелдиг кижилер оон каш катап хөй. Ынчангаш төлевилелдиң негелдезин элээн делгемчидер шиитпирлерни хүлээп алдывыс. Ам төлевилелге чүгле 35 хар чедир назылыг кижилер эвес, а 50 харлыглар безин киржип болур. Ындыг болзажок, “Кыштагга” киржир дээш чижилге улуг. 

"Кыштагның" соруун өске агымче киирер деп база шиитпирледивис. 2020 чылдан эгелеп республикада ындыг хевирлиг “Чаа сорук” төлевилел ажылын эгелээн. "Кыштаг" ышкаш төлевилел болур. Чүгле киржикчилеринде ылгал бар – “сорукчуларны” ооң мурнунда олуруп чораан кижилерден шилиир. Оларның төрээн кижилери, кадайлары, ажы-төлүнүң көрүжү-биле байдалды шинчиледивис. Чүгле олар ол кижи адазы, өг-бүлениң баштыңы, чемгерикчизи деп чүвени бодандырып шыдаар. Кажан сээң холуңда ажыл-агый бар болза, өскээр чардыгар үе-даа чок, 24 шак дургузунда ажылдаар апаар. 

- Оон өске кандыг губернатор төлевилелдери чоннуу апарганыл? Кижилерниң санал-оналы-биле эгелээш, кырындан деткимчени алган “дедир шимчээшкин” тургулаан бе? 

- "Кыштаг" – кижилерниң күзелдерин билип, тургузукчу хей-аътты берген чаңгыс-ла төлевилел эвес-тир. Биче суурларга спорт залдары тудар эгелээшкинни республиканың чону күзелдии-биле сегирип алган. Күрүне тудуг материалдарынга акшаны бээр, а объектини чон бодунуң деми-биле тудар – утказы бо. Муң-муң оолдарга залдар чедиишкинче эге тепкииш апаар ужурлуг дээн бодал-биле төлевилелди “Эзирлер уязы” деп адаан. 2020 чылда шак ындыг 10 “уя” туттунган. 

Ам "Сорунза" деп чаа төлевилел база чоннуу апаар. Кайы-даа үеде көдээ клуб суур черниң культурлуг хөгжүлдезиниң төвү чораан. Суурга чаа клубтуг болуру соңгукчуларның кол чагыгларының бирээзинге хамааржыр. 2021 чылда кажан-даа клуб чок чораан 7 суурга клубтарны тудар. Республика бодунуң орулгаларындан 47 миллион рубльди аңаа тускайлаар.

“Адаандан” келген эгелээшкинерни деткиири, Тывада эргелеп-башкарылганың ажыл-агыйжы арга-дуржулгазы апарган. Чүгле боттарывыс, бодувус холувус-биле амыдыралывысты эки талаже өскертип шыдаар бис. Биске ону кым-даа кылып бербес. Парламентиге Айыткалымны берип тура, 2021 чылды улусчу инициативаларга тураскаадырын сүмелээн мен. Кожууннарны хөгжүдер программаларның үндезинин олар тургузар ужурлуг. Эки дээн программаларны бюджет инвестициялары-биле деткиир бис. 

- Үнүп олурар 2021 чыл дараазында беш чылда республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге бурунгаар базымның темпизин бээр онза чыл бооп турар. Республиканың экономиказынче сөөлгү 15 чылдарда кииргенинден-даа хөй, ниити инвестицияларның түңү 200 млрд рубль кылдыр санаттынган Россияда эң улуг Ак-Сугнуң чес чыдынын шиңгээдир төлевилел боттанып эгелээрин чугаалаарга-ла четчир. Республиканың чазаа ажылдап турар девискээрин хөгжүдеринге дузалажыр кылдыр инвестор-биле дугурушкан. Амдыгаа дээр дизельдиг генераторлардан чырыкты хандырып турар Тожу кожуунну электрофикастап, чырык шугумун шөйер. 

Шак ындыг, демдеглеттинген болгаш кылдынган чаартылгалыг чижектер хөй. Аңаа биче болгаш улуг бизнес үлүүн киирип турар. Хуу инвестицияны хаара тутканы-биле Тыва Сибирьниң регионнар аразында мурнуку черже үнген. Акша салыышкынының үлүүнден көөр болза, ол 70 хуу чеде берген. Инвесторларның ындыг активчизи – республика көдүрлүшкүнде, ылап болгаш бүзүрелдиг өскерлиишкинде дээрзиниң шын демдээ-дир.