Тываның Көдээ ажыл-агый яамызының мурнунда сорулга – малдың кыштаглаашкынын онча-менди эрттирер

Январь 16-ның байдалы-биле алырга, Тывада ажыл-агыйларның шупту хевирлеринде мал чеминиң 25 хуузу чарыгдаттынган. 2017 чылдың мал чеми белеткээр кампаниязында планныг онаалдаларны улгаттырганын сагындыраал. Тываның шупту ажыл-агыйларының күжү-биле 238 муң тонна сиген-ширбиилди, 2 муң тонна саваңны, 2,5 муң тонна мал чиир тарааны белеткээн. 2016 чылдың көргүзүглеринге деңнээрге, 72,3 муң тонна хөй сигенни курлавырлаан. Тываның Чазааның чарлааны мөөрей бедик көргүзүглерни чедип алырынга немелде күштү берген.

 25950 тонна мал чемин белеткээн Сүт-Хөл кожуун бирги черни ээлээш, шаңналга тракторну алган. Тиилекчилер санынче кирген муниципалитеттер акша шаңналдарынга база өртектиг белектерге төлептиг болган. 

2017 чылда муниципалитеттер боттарының хереглелинден аңгыда, мал чеминиң республика курлавырын база тургускан. Ол дээрге Чөөн-Хемчик, Өвүр, Мөңгүн-Тайга, Улуг-Хем, Таңды база Тес-Хем кожууннар-дыр. Өвүрнүң "Чалааты" бүдүрүлгезинге кол харыысалга онаашкан. 

Мал чеминиң республика курлавырын тургузар күзелдиг көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелерин мал чеми белеткээр 16,3 млн. рубль үнелиг чаа техникалар-биле быжыглаан. Ынаар "Беларусь" МТЗ маркалыг тракторлар, сиген кезер, тырыыр, чүдүрер, дырбааштаар, кожуп алыр техника кирген. Ооң-биле 1655 тонна сигенни белеткээн. Субсидия алыкчылары-биле дугуржулгаларны чарып, мал чеминге сигенни кесчип, ону кадарып, кадагалаарын хандырар кол хүлээлгелерни онааган. 

Кыштаглаашкын үезинде агаар-бойдустуң онза байдалдары тургустунганда, республиканың курлавыр фондузундан мал чемин үлээр. Агаар-бойдустуң уржуундан чайгы үеде, мал чеминиң четчир баазазын тургузуп шыдавайн барган кожууннар мал чемин аларынче кордап болур. Республиканың мал чеми курлаваар фондузундан мал чемин (сиген) алган черлер, дараазында мал чеми белеткээр кампания үезинде алган хемчээли хиреге, азы 1:1 кылдыр мал чемин эгидери - кол негелде. 

Оон аңгыда малчыннар агаар-бойдустуң таарымча чок байдалында кышты эртип тургаш, мал чеми садып алыр керээзи езугаар чарыгдаан төлевиринге компансация кылдыр субсиядияже кордап болур. Республикада ол сорулгага 2 млн. 670 муң рубль көрдүнген. Тывада кыштаглаашкынның ниитизи-биле хүр эрттеринге 127,5 млн. рубльди тускайлаан. 2016 чылга деңнээрге, 27,1 млн. рубль хөй.

 Уксаалыг мал ажыл-агыйын деткииринге 56 млн. ажыг рубльдиң субсидиязын тускайлаан. 2015 чылга деңнээрге, 14,6 млн. рубль хөй. Хой болгаш өшкү ажыл-агыйын хөгжүдеринче угланган субсидия 5,6 млн. рубльге көвүдеп, ниитизи-биле - 43,3 млн. рубль болган. Чылгы мал ажыл-агыйын хөгжүдеринче 14 млн. хире рубль субсидияны, азы 4,5 млн. рубль хөйнү тускайлаан. 5,7 млн. рубль субсидия акшазын соңгу чүк иви ажыл-агыйын хөгжүдеринче угландырган. Ооң 4 млн. рублин Тываның бюджединден, 1,5 млн. рублин федералдыг бюджеттен аңгылаан. Республика бюджединден теве болгаш сарлык ажыл-агыйларын акшаландырып турар. Ниитизи-биле 5,5 млн. хире рубльди ынаар тускайлаан.

 Амгы үеде Тывада 2913 кыштаг бар. Статистика органнарының дыңнадыы-биле алырга, 2018 чылдың январь 1-ниң хүнүнде, Тывада 1402,8 муң баш мал бар. Ооң 1143,6 муң бажы – шээр, 160,1 муң бажы – улуг бода, 73,8 муң бажы – чылгы малдар, 3,9 муң баш иви, 208 баш теве, 657 баш сыын, 10,5 муң баш хаван база 10 муң баш дагаа бар.  

Республиканың агроүлетпүр комплекизин хөгжүдеринче 2017 чылда 582,9 млн. рубльди үндүргенин Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы дыңнаткан. Эрткен чылга деңнэээрге, 1,4 хуу хөй. Федералдыг бюджеттен 273,5 млн. рубль, республикадан – 309,3 млн. рубльге акшаландырган. Малчыннарже 183 млн. ажыг рубльди угландырган. 56 млн. рубльге үнүш ажыл-агыйын деткээн.  

Оон аңгыда 32 уксаажыдылга ажыл-агыйлары, 800 көдээ бараан бүдүрүкчүлери, 150 үнүш ажыл-агыйлары субсидияларны алган. Инвестициялар киириштирилгезиниң үнези: бюджеттен берген 1 рубльга 10,2 рубль өртектиг продукцияны бүдүрген. 

Эгелеп чоруур 131 арат 2017 чылда грантыларны алган. Ооң мурнунда чылга деңнээрге, 27 хуу хөй. Грантыларның ниити түңү - 98,9 млн. рубль. Ажыл-агыйларның биче хевирлери – араттар база хууда дузалал ажыл-агыйлары мал продукциязын бүдүреринге кол рольду ойнаанын Көдээ ажыл-агый яамызы демдеглээн.