Хоолулуг хойтпак

Мал ажыл-агыйы — өгбелеривистиң амыдыралының кол кезээ. Оларның чаңчылдары, амыдыраарының хевири база аъш-чеми төрээн чериниң агаар-бойдузу-биле сырый холбаалыг. Азыраан малының эъди, сүдүнден бедик шынарлыг аъш-чемни болбаазырадыр аргаларын салгалдарынга дамчыдып келген. Сүт – бүгү аъш-чемниң дээжизи, эң-не ыдыктыы. Сүт болгаш оон кылыр чемнерни «ак чем» дээр. Аалдың херээжен ээзи үнүп орар эртенги хүннү, ак чеминиң дээжизин өргүп, уткуп ап, амыдыралда бүгү чүүлдүң оруу ак сүт ышкаш ажык болзун деп чалбарыыр.

1963 чылда Кызыл хоорайга сүт заводунуң тудуунуң таваа салдынгаш, үш чыл болганда ажыглалга кирген. Бүгү күчүзү-биле ажылдаан завод 30 тонна сүттү бир ажылчын ээлчегде болбаазырадыр сорулгазын күүседип эгелээн. Хоорайның садыгларынче киирген ооң сүттери эртенги шактарда-ла төне бээр турганын чон сактыр. 78 чылда шилдерлиг сүттер көстүп келген. Электрижиткен бүдүрүлгениң баазазынга савалар арыглап чуур база бир шакта 3 муң шил саваларга сүттү үлей кудар тускай херекселдер тыптып келгени — улуг чедиишкин. 98 чылга чедир заводка сүт бүдүрүлгезин улгаттырар болгаш бараанның шынарын бедидер талазы-биле дериг-херекселдер каш-даа катап солуттунган. Бирээзи баштайгызындан эки, үшкүзү оон тергиин дээн ажылдаар дериг-херексел үе-чада аайы-биле чаарттынып кел чыткан. Ол чылдарда Тываның сүт заводунуң ажылдаар күчүзү кажангызындан артык шыырак апарып, бир ээлчегде 100-тен 120 тонна сүттү чондан хүлээп ап, ону болбаазырадып үндүрүп турган. 80 чылдар төнчүзүнде завод бодунга эң-не улуг бүдүрүкчүлүг деп атты чаалап алган. Ынчан бүдүн дүн-хүн иштинде 50 тонна сүттү, 6 тонна чедир кефирни, 1-2 тонна чигирзиг доңурган сүт хоюун, 6 тонна сметананы, 2-3 тонна ак-саржагны база 3 тонна ээжегейни бүдүрүп үндүрүп турган. 92 чылда чаш малга сүттү солуур немелде кургаг сүт кылыр цех база ажыттынган. 2000 чылда хоорайның сүт заводу чиг эттиң чогу-биле база үениң таптаашкынындан хөлезиге ажылдаар өнчүже шилчиир ужурга таварышкан. Ынчалза-даа коллективтиң найыралын үениң өскерилгелери чара кирип шыдаваан…

Амгы «Тывасүт» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези Тыва Республиканың Чазааның доктаалы-биле 2002 чылдың июнь 5-те тургустунган. Бүдүрүлге ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының долу хайгааралында турар сайгарлыкчы ажылдыг албан чери бооп, ажылын уламчылаан. Күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези кылдыр адаттынганындан бээр директорлап турар Амир Эрес-оолович Монгуштуң билдилиг удуртулгазы-биле ук ажыл чери рыноктуң берге байдалдарындан эптиг чайлап чоруур. Бүдүрүлгеде бо хүнде 30 ажыг ажылдакчылар хаара туттунган. Оларның хөй нуурузу — аныяктар. Бүдүрүлгениң арыг-силиг бажыңында сүт болбаазырадыр савалар болгаш чаа үениң бүдүрүкчүлүү бедик дериг-херекселдериниң чанында чай-хос чок ажаанзыраан 20-30 хар назылыг аныяк оолдарны магададым. Сүт ажылы черле нарын, маңаа улуг кичээнгей болгаш сагыш човаашкын херек. Сүттү каш-даа катап болбаазыратса, чаагай продукцияның аңгы-аңгы хевирлери дам-на үнер. Бүдүрүлге чериниң агаары үргүлчү ышкам изиг, бустуг. Мында дериг-херекселдиң мотору кулак уюк дагжап турар-даа болза, ооң ажылдакчылары чоннуң бирги хереглели боор сүт болбаазырадыр ажылын бичии-даа кошкатпас. Сүт бүдүрүкчүлери бүгү-ле кылган продукциязын республиканың улуг-биче садыгларындан аңгыда, боттарында борбак садыгда кончуг таарымчалыг өртекке садып турар. Аңаа сүт кылыгларындан аңгыда, эки шынарлыг эът, балык аймаан база сезоннуг үелерде картофель, ногааны база чимисти эккеп турар.

Бүдүрүлгениң иштин таныштырып эгелээн технолог-биле чугаа чоорту ажыл-ишчи байдалче шилчээн. Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек чурттуг Эмма Мартемьяновна 1984 чылда Москваның сүт, эът болбаазырадыр технологтуг институдун дооскан. Чаа-ла дипломун алган кыстың ажылдап эгелээн чери — Кызылдың сүт заводу. Юбилейлиг келир чылда бүдүрүлгениң хөй чылдарда солуттунмаан технологунуң күш-ажылчы намдары 30 чыл болур. Заводтуң ат-сывы, ажылчыннары, удуртукчулары мынча ботка чедир каш-даа удаа солушкан. Эмма Мартемьяновна бо-ла заводка билиг-мергежилиниң аайы-биле ажылын чорудуп, чылдар шуушканын эскербээн-даа. Чаңгыс черге 29 чыл ажылдап турар хоочун кандыг-даа берге үелер турган-даа болза, өскээр ажылдап чорбайн, сүт ажылынга бүгү билиг-мергежилин, күжүн өргүп, чогаадыкчы дилээшкиннерин уламчылаан. Сүт барааннарының бүдүрүлгезиниң чурум езугаар кылырын хайгаараар технолог Эмма Мартемьяновна өөнүң ээзи-биле ийи кысты өстүргеннер. Аалының иштиниң кылган хойтпаан ол ишкеш: «Амданы онза, үргүлчү сарыым көдүрлүрү чидип, ишти-баарымның чем хайылдырары экижип барган» — деп чугаалап турары дээрге «Тывасүттүң» хойтпаа бодунуң бедик шынарлыын бадыткап турар.

Ооң чугаазы-биле «Тывасүт» КУБ 2010 чылда «Россияның 100 тергиин барааннары» деп мөөрейге тыва быштакты киириштирген. Өгбелернии-биле кылган быштак мөөрейниң шилилге кезээнге алдын медальды чаалап алган. Ол баштады тергиин шаңнал-макталдар бүдүрүлгениң хүндүткелдиг делгелгезин ээлеп турар. 2011 чылда ак-саржаг алдын медальга төлептиин көргүскен. Чоннар аразында эки шынарлыг продукцияны тодарадыр «Гемма» дээр мөөрейге каш удаа шаңналдыг черлерни заводтуң бүдүрген чемнери алгылаан. 2012 чылда тыва хойтпак ол шаңналга төлептиг болган. «Тывасүт» бүдүрүлгези бодунуң эки барааннарының бедик шынарлыын шынзыткан херечилел-биле быжыгланып алганнар. Хөй чылдарның кызымак ажылының түңнели – хойтпакты тыва өгге кылган ышкаш амданныг кылыры. Бо чылдың март 10-да «Россияның 100 эки барааннары» деп шынзылганы тыва хойтпакка тывыскан. Ол хойтпактың бүгү шинчилел ажылдарын кылган автор, бүдүрүлгениң технологу Эмма Мартемьяновна Меңниг-оолдуң санал-бодалы-биле мындыг:

— Хойтпакты бүдүрүлгеге киирер ажылды 1995 чылдан эгеледим. Тыва национал хойтпакты бүдүргеш садары дээш, ооң баштайгы хөреңгизин тургузуп алыр сорулгалыг чоруп ора, хөйнү көрдүм дизимзе, хөөредиг болбас. Ак чем дугайында хөй литература-биле таныжып, Дарыма Киш-Чалааевич Ондар, Кенин-Лопсан Борахович Монгуш дээн ышкаш төөгүчүлерниң, эртемденнерниң арга-сүмезин айтырып, дилээшкиннерни кылып чоруттум. Бичиимден тура тыва чогаалды номчуур турган болгаш, өгбевис Кызыл-Эник Кыргысович Кудажының бир номундан мындыг эгени сактып келгеним улуг дуза болган. Ында чазын хойтпактың баштайгы хөреңгизин кылып алырда, тал картының шылбазын алгаш, тургузуп турган деп бижээн. Маңаа хөй аргалар аразындан кол ужур-дузаны тал карты ойнаар. Ынчан Кызылдан тал карты дилеп шаг болган мен ийин. Ак-Тал суурдан кедергей улуг тал картын-даа ынчан кезек өөредип турган сургуулдарым эккеп турду. Херек кырында меңээ хензиг картчыгаш чедер турганын билбээнимни ам каттыржып сактыр бис. Чамдык улус хойтпак хөреңгизин адыг-кирижинден-даа кылып турганын дыңнаан мен. Бо чоокта, ол ам-даа бар, ак, суук талчыгаштың шылбазындан алгаш, тургузуп кылган хөреңгиниң хойтпаа бо-дур. Хойтпактың негелделер езугаар кылыр рецептизин тускай эртем ажылында киир бижээн мен. Сүттен кылган чемнерниң шынарынга кол черни ооң ажыткызы ээлээр. Сметана, кефир, йогурт, ээжегей шуптузун аңгы-аңгы өй-хемчээлдиг микроорганизмнерлиг хөреңги хевирлеп тургузар. Бүдүрүлгевис Москвада үлетпүр бүдүрүлгениң микроорганизмнерин шинчилээр институт-биле харылзааны тудуп турар. Бүгү кылыр аргаларын тып, үезин санап, изиг-соок температуразын тудуп тургаш, шупту дүрүмнерге чагыртып тургускан тыва хойтпакты бүдүрер дээш элээн чылдар, шинчилел ажылдары, шенелделерни эртивис. Хойтпактың бактериялары кижиниң чем хайылдырар органнарынга кончуг дузалаар, олар артык чүүлдерде арыглаар бот-шынарлыг дээрзи билдингир.

«Тывасүт» КУБ июль айда 200 тонна сүттү чондан хүлээп алгаш, болбаазыраткан. Улуг-биче көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери, сүт-бараан фермалары, араттар, хууда малчыннар дээш, сүт дужаар чон-на хөй. Чайгы үеде мал-маган күш кирип деңгиир болгаш сүдү элбээр. Садыглар сүттү эвээшти чагыдар, садып алыкчылар боттары база сүттү көдээден эккеп ап турар. Чаңгыс сөс-биле, чайын сүт көвей, а ону садып алыр улус база чагыглар эвээжээр. Күс кээрге, демги савазыраан сүт эвээжээр. Орай күскү, кышкы үелерде ол кайда-даа ховартаар. Хууда малчыннар-даа сүт дужаавайн баар. Инектерниң боозу улгаткан тудум, сүдү кызырлыр. Кышкы айларда бистер сүдүвүстү садыгларже үндүрбейн баар бис. Керээ, дугуржулга езугаар социал албан черлери: эмнелгелер, янзы-бүрү хевирниң уруглар албан черлериниң хандырылгазын колдадыр бис. Бир хүнде 3-4 тонна ижер сүттү, 500 хире килограмм кефирни, 200-300 кг сметананы боттарывыстың үрдүрүп ап турар саваларывыста хаптап турар бис. Чайын ээжегей биле ак-саржаг көвүдей бээр. Чайгы хүн биске ортумаа-биле 10 тонна сүт хүлээп алыр арганы тургузар. Кышкы үеде бир хонгаш-ла, 2-3 тонна кээр. Ынчалза-даа кандыг-даа берге үелерде сүттүң кылымал хевири, кургаг сүт-биле ажылдавайн турар бис. Сорулгавыс-ла ол. «Сүттү чүгле сүт бодундан кылыр, бир эвес кургаг сүттен кылган болза, сүтке дөзевилей кылган суксун апаар» дээн чаа федералдыг хоойлуну хажыдар ужур бисте чок. Садып алыкчыларга чүгле арыг сүттен болгаш оон кылыгларны бүдүрүп турар бис.

Эмма Мартемьяновнаның сүт-биле холбаалыг ажыл-ижиниң түңнели бедик. Ол тыва быштак биле хойтпактың нормативтиг документилерин кылып, бүдүрүлге хевиринге киирген. Дыка узун үениң дургузунда хойтпактың рецептизин эртем езугаар ажылдааш, көрдүнген чижек-хемчээлге дүүштүргеш, «Россияның 100 эки барааннары» бедик атка чедирген. Күш-ажыл кижиниң күзелинге чагыртыр деп сөске бадыткал бо-дур. Хоочун технолог тыва хүндүлүг суксун – сүт арагазы-биле ажылдаар күзелин илеретти. Тываның адын бадыткаан бренд — арыг, хоолулуг хойтпак баштадыр ак чемнерни кылып турар «Тывасүт» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезиниң ажыл-ижи хүнден хүнче шуудап, садып алыкчыга продукцияның чаагай амданын, шынарын хевээр арттырып чедирер дээш бүгү аргаларны ажыглап турар. Ак чемниң бүдүрүлгези «Тывасүт» КУБ-туң бүгү ажылдакчыларының сагыштап бодааны ала-чайгаар бүдер дээрзинге кандыг-даа чигзиниг турбас. Республиканың база ооң найысылалы Кызыл хоорайның социал-экономиктиг сайзыралынга кол черни ээлеп турар «ак чемниг» өргээниң ажыл-ижи ам-даа бедик чадаже үнер болзун!

Чаяна Чыкай.
"Шын" солун № 97 2013 чылдың август 22