Шиитпирлерниң күүселдези

27.12.2013 Чоокта чаа редакцияга РФ-тиң Суд приставтарының Тыва Республикада эргелелиниң ажылдакчылары-биле «дорт харылзаа» болуп эрткен. Хемчегге эргелелдиң даргазының оралакчызы Киров Иргитович Серен-Чимит, суд шиитпирлерин күүседирин организастаар килдистиң начальниги Омак Степанович Достай, Кызыл хоорай талазы-биле килдистиң начальниги Баяна Бавууевна Куулар болгаш Кызыл хоорайның Суд приставтарының районнар аразының килдизиниң начальниги Аржаана Владимировна Кара-Сал киришкен. Республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан долгап келген кижилерниң айтырыгларынга суд приставтары тодаргай харыыларны берген.

Азияна Сат, Барыын-Хемчик кожуун:

— Каш акша өрелиг болза, кызыгаарга эрттирбейн барып болурул?

Омак Достай:

— Кажан хамааты кижиниң өрези 10 муң рубльден ажа бээр болза, суд приставы Россия Федерациязындан үнеринге кызыгаарлаашкынны быжыглап каар. Эрттирилге пунктузунга хамаатының өрези (чүгле 10 муң рубльден ажа берген болза) дээш, ону чурттан дашкаар эрттирбес. Ынчангаш даштыкыже үнериниң бетинде баш удур өре-ширезин хынаттырып алганы дээре. Бистиң эргелелге кээп азы сайтыдан билип ап болур. Сайтыга боттарыңарның ат-сывыңарны долузу-биле болгаш төрүттүнген хүн, ай, чылыңарны бижиптериңерге силерге хамаарыштыр медээ үнүп келир. «Силерниң айтырыыңарга чүү-даа тывылбаан» деп үнүп келзе, өре чок боор.

— Өрезин эрттирилге пунктузунга ол дораан төлептип болур бе?

— Дораан төлептерге-даа, бистиң баазавыс дарый чаарттынмас, үе негеттинер. Ук херекти хагган дугайында тускай доктаал үнер ужурлуг. Ынчангаш эртежик төлеп алганы дээре. Кызыгаарга садыг-ярмаркалар болу бээрге, паспорт-виза албаны-биле кады суд приставтары ажылдаар. Ол ышкаш даштыкы паспортту хамааты кылдырып алырга, ону бээрде, баштай өрезин хынаар. Бир эвес төлеттинмээн өрелери бар болза, даштыкы паспорт бербес.

Инна Дамба-Хуурак:

— Даштыкыже үнер дээш өрелеримни хынаттырып алыры-биле Кызылдың Суд приставтарының килдизинге чеде бээримге, баазага өрелиг кылдыр көзүлген мен. А эргелелдиң бодунга баарымга, өре чок кылдыр үнүп келген. Чүге мындыг хевирлиг карышкактар барыл?

Омак Достай:

— Суд приставтарының килдистеринге херек оттурган болза, 2-3 хонганда эргелелдиң баазазынче (херектер шыгжамыры) кирип келир. Улуг-ла дизе, 3 хонук дургузунда ниити баазага катчы бээр. Бир эвес чер чоруур дээн кижи эргелелге келгеш хынаттырарга, өре чок болза, ол дораан шынзылганы бериптер апарган. Чижээлээрге, Пенсия фондузу дижик, төлээр ужурлуг акшаңарны ооң мурнунда-ла төлепкен болзуңарза, хынап албайн, бистиң баазавысче чорудар. Ындыг таварылгада силерниң эргеңерни хажыдып турары болур. Өре төлээр дугайында суд приставының дыңнадыышкынын хамааты холга алган соонда, 5 хонуктуң дургузунда төлээр ужурлуг. Төлевир кирбээн таварылгада 10 хонук иштинде албадал-биле төледир, оон ыңай кызыгаар быжыглаар дээн ышкаш өске хемчеглерни ап чорудар. Ол ышкаш техника талазы-биле бергедээшкиннер (ийи-чаңгыс таварылгада) тургустунуп болур. Бир кижи өрезин төлеп алган соонда эрттирилге пунктузунга өрелиг кылдыр көстүп келген. Бистиң суд приставтары ажылдааш, Москваже чорудуптарга, олар чедир ажылдавайн барган.

— Бо хүнде Тывада өрелиг хамаатылар чежел?

— Тывада өрелиг хамаатылар бо хүнде 140 муң ажа берген. Эрткен чылын 117 муң турган, көвүдей берген-дир ийин. Республиканың барык ийи дугаар чурттакчызынга хамаарыштыр суд приставтары херектерни оттуруп турар. Ооң чылдагааны аңгы-аңгы, колдуунда ОШАЧКИ албанындан торгаалдар талазы-биле хөй херектер кирип турар. Чолаачыларның орук дүрүмүн хажыдып турары, чээли алгаш, төлевес кижилер, төлеп шыдавайн турар хамаатылар хөй дээрзин онзагайлап демдеглекседим. Кайда-даа ажылдавайн турар, орулга чок кижи болза, ооң өнчү-хөреңгизин хавырарынга чедер. Ол ышкаш административтиг хемчеглер база онаар.

Алексей Монгуш, Каа-Хем суур:

— Суд приставтарынга юрист эртемниглерден аңгыда, кандыг мергежил чедип алган аныяктар ажылдап болурул?

Киров Серен-Чимит:

— Бисте өре-шире сүржүр суд приставы-күүседикчи деп специалистер бар. 2014 чылдың сентябрьдан эгелээш, ук албан-хүлээлгеге ыяап-ла юрист, экономист, саң-хөө талазы-биле дээди эртем негеттинер. Судтарга чурум тудар суд приставы кылдыр ажылдаарда кандыг-даа дээди эртемниг (башкы...) болза ажырбас. Сөөлгү үеде негелде езугаар шериг эрткен дээди эртемниг оолдарны бо албан-хүлээлгеже киирип ап турар бис.

— Суд приставтарының тускай өөредилге албан чери бар бе?

— Чок, РФ-тиң Юстиция яамызының Эрге-хоойлу академиязынче аныяктарны өөредири-биле чорудуп турар бис. Кандыг-даа өөредилге черинге дээди юрист эртем чедип алган хамаатылар бистиң албанга ажылдап болур.

Сара Ондар, Чөөн-Хемчик:

— Өөм ээзи уругларынга алимент акшазын төлевейн турар. Кайда-даа ажылдавайн турар кижиден 6-7 муң рубль тыртар деп дыңнаан мен. Ол хоойлуга дүгжүр бе?

Киров Серен-Чимит:

— Судтуң үндүрген шиитпиринден хамааржыр. Ажыл-агый чок кижи болза, шалыңның ортумак хемчээлин санаптарга, 6-7 муң рубль үнүп кээр. Ажыл-агыйлыг кижи болза, ооң орулгаларындан санаар. Ийи ажы-төлдүг дээн дижик, орулгазының бирниң үш кезиин, а чаңгыс уруглуг болза, бирниң дөрт кезиин тыртар дээн хевирлиг суд шиитпирлерин үндүрер.

Светлана Түлүш, Туран:

— 2006 чылда оглумну оолдар эндеп каан. Судтуң шиитпири-биле буруулуг кижи кеземче херээн эрттирип турар, моральдыг когарал дээш акша шилчип кээп турган, ам читкен, кандыг чылдагаан-биле келбейн барып болурул?

Омак Достай:

— Кем-херек үүлгеткен кижи шииттирип, хосталгазын казыттыргаш, херээн эрттирип турар ышкажыл. Бо таварылгада суд приставының негелделерин езугаар киир бижидилге-биле чурттап турган чериниң адрезинде өнчү-хөреңгизин хынаар. Бир эвес ында шииттирген кижиниң өөнүң ишти болгаш ажы-төлү азы төрелдери чурттап олурар, өнчү-хөреңгизи чок байдалдарда күүселде бүдүрүлгезиниң актызын тургускаш,ооң хуудузун буруулуг кижиниң кеземче херээн эрттирип турар черинче чорудар. Ооң удуртукчулары когараан хамаатыларга материалдыг, моральдыг чарыгдалдарны эгидери-биле шииттирген кижини ажылга дарый тургузарын өөренип көөр.

— Ооң мурнунда ай санында ол черден акша шилчип кээп турган, ам 3 ай келбейн турар.

— Ынчан ол кижи хоругдал черинге ажылдап турган, ам ажылдавайн барган бооп болур азы амгы үеде өске хоругдал черинче чорудупкан магатчок. Буруулуг кижиниң сөөлгү турган лагериниң начальнигинче билдириишкин киирер болзуңарза эки. Хоругдал черлеринде ажыл чедишпес, ол ышкаш шииттирген кижилерниң ажылдаары боттарының күзелинден база хамааржыр-дыр ийин.

Аяна Чамзырай, Өвүр кожуун:

— Мээң бажыңымда даайым киир бижидилгелиг, ол банкыда өрелиг. Киир бижиткен бажыңындан ол кижиниң өрезинге өнчү-хөреңгим хавырып болур бе?

Омак Достай:

— Өнчү-хөреңгиниң ээзин суд приставы тодарадыр ужурлуг. Өрелиг кижи киир бижидилгелиг дээш ол бажыңның өнчүзүн хавырып болбас. Эт-херексел кымныыл дээрзин баштай тодарадып шынзыдар. Бажыңның ээлери киир бижиткен улустары дээш база дөмей-ле харыысалгалыг болур. Кандыг-даа таварылгада суд приставтары өрени эгидер дээш янзы-бүрү аргаларны ажыглаар дээрзин дыңнадып тур бис. Республикада бо хүнде чээли талазы-биле 9381 (1 млрд. 164 млн. рубль түңнүг) херек оттуртунган, ооң иштинде 3835 (342 млн. рубль) херекти ажылдап дооскаш, соксаткан, 1770 херекти ам-даа ажылдап турар. Чээли акшаның улуг хуузунче-даа көрбейн, төлээр аргазын угаап бодавайн, кырган ада-иезиниң адынга-даа чээлилерни ап турар. Өрелиг кижилерниң хамааты хоойлужудулга аайы-биле өнчү-хөреңгизин хавырып турар. Хоойлуда өске кижиниң дээп болбас өнчүзүн база айтып каан.

Айдың Самдан, Бай-Тайга:

— «Плюс Информ» солунга ажы-төлүнге алимент төлевейн турар аныяк оолдуң чуруун салгаш: «Чоннуң кичээнгейинге! Дилеп тур бис!» деп бижээн. Ол хоойлуга дүгжүр бе?

Киров Серен-Чимит:

— Ийе, болур. Хоойлу-дүрүм аайы-биле алырга, ол кижини дилээр дугайында херекти оттурган соонда чогуур хемчеглер алдынган турар ужурлуг. Мындыг арганы бүгү Россияда ажыглап эгелээн, солун-сеткүүлдерде, радио-телевидениеде болгаш кудумчуда экраннарда алимент төлевейн, чаштынып турар улустуң чуруктарын көргүзүп турар. Эки тура-биле төлевейн, дескен улуска хамаарыштыр аңгы херекти оттурар. Бир кижиниң алимент талазы-биле өрези 500 муң рубль-даа чеде бээр, ол дээрге хөй чылда чыглы берген. Чедимчелиг, эки-даа чурттап чоруур адалар ажы-төлүнге дузалашпайн, алимент акшазын төлевейн турар. Оон аңгыда ындыг адаларга Кеземче кодекизиниң 157 чүүлүнге даянып, кеземче херээн оттурар. Черле ынчаш, оларның-биле ажыл шыңгыы чоруп турар. Бодум алимент херектерин дорт хайгаарап турар мен. Адалар хүн бүрүде чемненип, кеттинип, амыдырап чоруур болгай, ынчангаш оларның кыдыындан орулгалары дөмей-ле бар. Ынчангаш бо талазы-биле истелге ажылдары шыңгыы. Бо чылын декабрь 17-ниң хүнүнге чедир 93 херекти немей оттурган, эрткен чылын 63 турган, а ниитизи-биле республикада 1638 херек бо хүнде бар.

Алена Салчак, Каа-Хем кожуун:

— Күдээм 2 харлыг оглунга чаңгыс-даа алимент төлевээн, кандыг хемчег алза экил?

Омак Достай:

— Баштай судче билдириишкин киирер, ооң шиитпирин ап алгаш, Каа-Хем кожууннуң Суд приставтарының килдизинче баар силер. Судтуң үндүрген шиитпири-биле 2 чыл төлевээн алиментиниң хемчээлин тодарадып, чогуур хемчеглерни ап чорудар.

Сайзаана Донгак, Кызыл хоорай:

— Өөм ээзи өске ажылче шилчий бергеш, алиментилерин төлевейн турар, кайнаар барзымза экил?

Баяна Куулар:

— Херекти оттурупкан болза, суд приставтарынга дарый дыңнадыптар ужурлуг. Суд приставы медээ езугаар ол кижиниң кайда ажылдай бергенин хынапкаш, албан чериниң бухгалтериязындан үш айның дургузунда кайы хире орулга алганын тодарадыптар. Оон чогуур хемчеглерни алыр. Аргалыг болза, судтуң шиитпирин алгаш, дарый суд приставтарының килдизиниң начальнигиниң адынче билдириишкин киирер.

Ниитизи-биле алимент херектериниң талазы-биле хоорайда байдал нарын. Ажылдавайн турар адаларны Ажыл чоктар хаара тудар албан черинче чорудуптарывыска, чамдыктарының ажылдаар күзели чок болур. Өскелериниң чогуур документилери (күш-ажыл дептери дээн ышкаш) четче эвес, түңнелинде ажылга тургустунуп шыдавайн баар. Ынчалза-даа байдалды шиитпирлээри-биле адалар болгаш негекчилер-биле чогуур ажылдарны чорудуп турар бис. Ада хүлээлгезин күүсетпейн, ойталап турар, алимент төлевейн турар улуска кеземче херээн онаар. Боттары келгеш, эки тура-биле төлеп, күүселде хуудустарын эгидип ап турар улус база бар. Бо хүнде ниитизи-биле 1176 херек оттуртунган, амгы үеде 876 херек ажык болуп артпышаан. Оларның аразында чүгле адалар эвес, херээжен чон база бар.

Лидия Түлүш, Эрзин:

— «Ажык эжиктер» акциязын чорудуп турар бе?

Киров Серен-Чимит:

— Суббота санында, ажыл хүннеринде-даа янзы-бүрү акцияларны организастап чорудуп турар бис. Организацияларже база үнүүшкүннерни кылып турар.

Түмен-оол Иргит, Сүт-Хөл:

— Өрелиг улустуң ону төлээриниң талазы-биле идепкейи кандыгыл?

Киров Серен-Чимит:

— Бо чылын өрелиг улустуң саны көвүдээн, 130 муң ажыг херекти оттурган, эрткен чылын 117 муң турган, оларның 73 муңун ажылдап дооскан. Бо хүнде 1 млрд. 390 млн. рубльге өре кирген, 61 млн. рубльге херектерни дооскан.

Аяна Ооржак, Хорум-Даг:

— Республиканың Суд приставтарының эргелелиниң чаа даргазынга кымны томуйлаар ирги?

Киров Серен-Чимит:

— Россия Федерациязының Юстиция яамызының сайыды бо айтырыгны шиитпирлээр.

— Суд приставы доктааткан хуусаа дургузунда каш херек-биле ажылдаарыл?

— Бир айның иштинде 21 херекти сайгарып көөр ужурлуг, РФ-тиң Юстиция яамызының доктаатканы-биле. А херек кырында суд приставтары бо хүнде айда бир кижи-ле 200 хире херектер-биле ажылдап турар.

Татьяна Чигжит, Кызыл:

— Уруглар садынга олут алыр дугайында суд ойнап алган бис. Судтуң шиитпирин мэрияда арттырган, уруувус ам-даа бажыңда олурар хевээр.

Аржаана Кара-Сал:

— Суд шиитпирин езугаар айыткан хуусаалар 1,6 ай дээш аңгы-аңгы болур-дур ийин. Бистиң килдисте уруглар садынга олут дугайында херектер 200 чедип турар. Оларның аразында 30 хире херектиң хуусаазын айытпаан, 170 херектиң хуусаазын тодаргай айыткан. Хоорайда уруглар сады баар ажы-төлдүң хөйүнден садиктер чедишпес дээрзин билир силер. Мэрия судтуң шиитпирлерин ол дораан күүседип шыдавас болгаш, хуусаа дилеп, судче билдириишкинни киирерге, судтар оларны хандырып турар.

Ук суд шиитпирлерин күүседир дээш хоорай чагыргазы 2 садикти тудуп эгелээн. Ол ышкаш Калинин кудумчузунда уруглар бажыңы турган оран-саваны уруглар сады кылдыр эде кылып, септеп турар. Февральга чедир доосту бээрге, 200 уругну ынаар тургузар. Амгы үеде бо сан-түңден аңгыда мэрияда садик оочурунда 5 муң уруг бар.

Чечек Ховалыг, Алдан-Маадыр суур:

— 2010 чылда оглумну эттээн кижи-биле судташкан мен. Судтуң шиитпирин езугаар ол биске акша төлээр ужурлуг. 2013 чылда чүгле 800 рубль берген, бо чылды төндүр төлээр ужурлуг, ам чыл төнер деп барды, бо херекти катап күштүг кылдыр эгидерде, канчаар туржуп болур мен?

Омак Достай:

— 2013 чылга чедир дээрге, албан черинче күүселде хуудузун киирер хуусаазы-дыр ийин ол. Албан черинче киириптериңерге, тодаргай хуусаа турбас. Бир эвес суд приставы акшаны чедир тыртпайн, судтуң күүселде хуудузун силерге эгидиптер болза, катап билдириишкин бижээш, Сүт-Хөлдүң Суд приставтарының эргелелинче киирип болур эргеңер бар.

Автордан: Суд приставтары-биле «дорт харылзаа» чоннуң идепкейи-биле доозулган. Чаа чыл байырлалы чедип келген болгай, ынчангаш дыштанып чоруур күзелдиглер баштай өрелерин хынадып алырын ажылдакчылар сүмелээн. Ол ышкаш хуу сайгарлыкчылар боттарының күрүнеге төлевирлерин чедир билбейн турарындан өреленип турар. Чылда төлээр 30 ажыг муң дадывырларын чыып алгаш, оон төлеп чадап эгелээр. Чыл санында бо түң улгадып олурар дээрзин утпаза чогуур. Yндүрүг инспекциязы тодаргай тайылбырны чонга чедирери чугула-дыр ийин. Чурттакчыларның чамдык салган айтырыгларынга харыыларны Киров Иргитович Серен-Чимит-биле интервью үезинде чырыткан бис. Чаа чылды өре чок уткууруңарны күзээр-дир бис.

Алдынай Бады-Хоо.

"Шын" солун

№ 150 (18425) 2013 чылдың декабрь 26