Тывада орус дылдыг чурттакчы чонну кызагдап турар деп буруудаашкынга орус удуртукчулар болгаш башкылар чөпшээрешпейн турар

 РФ-тиң Президентизинге Тываның орус дылдыг хамаатыларының эвилелинден оларның эргелерин кызагдап турар дугайында дыңнадыынга хамаарыштыр, республикада орус дылдыг чурттакчыларның ортузунда аңаа чөпшээрешпээн санал-оналдар көстүп келген. 

 Ол дыңнадыгда беш кижи атты салган, оларның аразында регионда шагда-ла чурттавайн турар - С. Барыбин, парламентиде бедик эрге-байдалдыг - В. Молин, орус дылдыг чурттакчы чонга хамаарыштыр чаңгыс-даа катап айтырыг көдүрүп көрбээн орус дыл башкызы З. Дехтяр бар. 

 Каа-Хем суурнуң баштыңы Юрий Ананьин, эрткен пятницада бир четки үндүрүлгезинде көстүп келген ол тайылбырга, таарзынмаан сеткилин илереткен. Регионнуң баштыңының адын баксырадыр дээш организастаан информастыг кыйгының чаңгыс сорулгазы ол деп, ол санаан. 

  “Тывадан орус дылдыг чурттакчы чон, регионга шупту бүдүрүлгелер ажылын соксадып, кижилер каяа-даа ажылдаар арга чок апаарга, 80 чылдарда-ла, а 90 чылдарның эгезинде эң хөйү-биле чоруткан. Республиканың бөгүнгү удуртукчузун ол байдал дээш буруудадырын кызыдып турары – националдар аразында хамаарылганы божаңнадыр дээш өжегерээн кылган спекуляция, харын-даа күткүүшкүн-дүр. Орус чоннуң санының кызырылганы, бүгү Тывага салдарлыг болган дээрзи-биле, маргышпас мен. Республика чазаа ол айтырыгны билир болгаш, ону чавырылдырар дээш кызып турарын билир мен. Орус башкыларга тураскаал, православ хүрээниң тудуу, көдээ черлерге ажылдаар күзелдиг орус башкыларга миллион түңнүг грант акшазын тускайлааны – ооң мурнунда туруп көрбээн чүүлдер-дир” – деп Юрий Ананьин санап турар. 

 Эвилел, дыңнадыын соңгулда кампаниязынга уткуй «быжырганын», чажырбайн турар. Эрге-чагырга-биле, Шолбан Кара-оол-биле ооң мурнунда-ла чугааны кылбайн, каяа турганнары ол? Ам олар дораан-на Путинче дорт бижээн. Мени буруудатпайн көрүңер, олар шынын чугаалап турар дээрзинге бүзүревес мен» деп, Юрий Ананьин санап турар. 

 27 чыл башкы стажтыг, «РФ-тиң чырыдыышкынының тергиини, Кызыл хоорай мэриниң социал политика талазы-биле оралакчызы Нина Геннадьевна Потапова Юрий Ананьинни деткээн: - 1950 чылда мээң ада-ием маңаа көжүп келгеш, амдыгаа бээр чурттап чоруур. Бо чылдар дургузунда өг-бүлевис маңаа ижиккен, шуптувус салым-чолун мында тыпкан, төрээн республикавыс дээш ажылдап, чурттап чор бис. «Каяа төрүттүнген сен, аңаа херек сен» деп чугаа, дыка шын.

  Школага 27 чыл ажылдадым, ам Кызыл хоорайның Өөредилге департаментизинде мен. Кызыл хоорайда өөредилге адырында удуртукчу состав дугайында чугаалаар болза, муниципалдыг өөредилге албан черлериниң 50 удуртукчузунуң 32-зи - орус националдыг. Конкурс комиссиязы удуртукчу албан дужаалга томуйлап турар. 

 Хөй националдыг Кызыл хоорайда чурттап турар бис. Неделя санында хамаатыларны хүлээп турар мен. Националдар аразының хамаарылгазының талазы-биле Дүүштүрүлге чөвүлели тургустунган. Ооң кол сорулгазы – чоннарның эп-найыралын быжыглаары. Аңгы-аңгы чоннар: армяннар, буряттар, кыргыстар, азербайджаннар болгаш өске-даа каттыжыышкыннарның киржилгези-биле хемчеглер планнаттынып, эртип турар.

 Школаларда база уруглар садтарында аңгы-аңгы нация башкылар ажылда хаара туттунган. Ажылчын коллективтерде национал үндезинге чөрүлдээлер турганын дыңнап көрбээн бис. Школаларның орус дылдыг өөредилге программалыг класстарында кандыг-даа нация ажы-төл бар. Олар класстан дашкаар ажылдарга, байырлал хемчеглеринде кады киржип турарлар. Националдар аразының харылзааның дылы – орус дылда чугаалажып, чаңгыс черде каттышкан. 

  Артеменко Анна Николаевна, өөредилгениң хоочуну, күш-культура башкызы: «1971 чылда Тывага келгеш, интернационалчы өг-бүлени туттум. Мен – латыш, өөм ээзи – орус. Таңдыда Межегей ортумак школазынга ажылдап эгелээш, оон Кызылдың 12 дугаар школазында келдим. Тывада чурттап турар болгаш, моон өскээр чоруур бодалым чок. Ажы-төлүм база шупту мында. Аңгы-аңгы чоннарның ажы-төлүн кижизидер ажылга 40 чылымны бердим. Тывада язы-сөөк ылгаашкынын чаңгыс-даа көрбедим. Харын-даа эки хамаарылганы болгаш деткимчени кижи бо-ла көөр чүве». 

 Ольга Печенкина, хууда сайгарлыкчы: - Беш чыл бурунгаар Красноярскдан Тывага келген мен. Бодумнуң бизнезимниң бот-тускайлаң хөгжүүр аргазы мында улуг дээрзин көргеш, көжүп келгенимге хомудавадым. Сайгарлыкчы оруумну эгелеп тургаш, Тываның чазааның, бизнес-инкубаторнуң талазындан улуг болгаш дээштиг деткимчени алдым. Сайгарлыкчылар ниитилежилгези биле чазак харылзаалыг ажылдыг дээрзи илдең чорду.

 Коллектививис холушкак болгаш найыралдыг. Кажан командамны чыып тургаш, Кызылдың чурттакчылары ажылгыр болгаш идегелдиг кижилер дээрзинге бүзүрээн мен. Ажыл-чорудулгавыс черле ындыг, чаңгыс черде турбас: дыка хөй төлевилелдерге киржип, республика хемчеглерин деткип, чурттакчы чоннуң социал камгалалы кошкак кезээнге ачы-дузаны чедирип турар бис. Шаңналдарывыс, өөрүп чедириишкиннеривис хөй, чедиишкиннерге тура дүшпейн, төрээн республикавыстың чаагай чоруу дээш ам-даа ажылдаар бис. 

 Рубанова Юлия Алесандровна, Кызылдың 1 дугаар школазының орус дыл болгаш литература башкызы: «Тывага төрүттүнген мен. Омак-сөөгү база шажын чүдүлгезинден хамаарылга чокка, дең эргелиг, бот-боттарынга хүндүткелдиг болгаш билчилгелиг республикада чурттап турар бис. Школага ажылдап тургаш, бодум адрезимге, уруглардан база оларның ада-иезинден чаңгыс-даа анчыг сөстер дыңнап көрбедим. Меңээ, кижизиг болгаш кижизиг эвес – кижилерниң аразында чүгле ийи национал сөөк бар. Кандыг-даа хүрээлелде база байдалдарда кижизиг чоруун салбазын уругларга угаадып чоруур мен».