Тываның Баштыңы: ырак черлерде малчын турлаглар – бистиң даяныр черлеривис-тир

 «Аныяк өг-бүлеге - кыштаг» төлевилелдиң ийиги чадазын доозуп турар бис. Шупту киржикчилер хар дүшкүжеге чедир боттарынга чурттаар бажыңны база малынга кажаа-хорааны колдуунда тудуп доозупкан. Ам Даг-Алтай-биле кызыгаарда, Бай-Тайганың Даштыг-Хөл чоогунда, чедери берге, ырак черде Меңги Арапчорнуң турлаа ышкаш коданнар арткан.  

Тудуг материалдары чедирер хамаанчок, анаа безин чедип алыры дыка нарын. Ынчангаш ажылдар саадаан. Төлевилелди эгелеп тургаш, ону база боданган бис: аныяк малчыннарга садыг-саарылга рыногундан ыракта, чедери берге черлерни шилээн ажыы бар бе деп? «Ийе» азы «чок» деп деңзигүүрлээш, чүгле «болур, ийе» эвес, а «херек» деп түңнелге келген бис. 

Арапчор аныяк-халыынындан азы угаан-сарыыл чок болганындан муңгаш чер шилип албаан. Харын-даа шуут шын кылган. Мында ооң өгбелериниң өдээ бар, кырган-ачазы ам-даа малын ында малдап чоруур. Он-он чылдарда өг-бүле бо черлерге аай-дедир көжүп, бодун боду хандыртынып чаңгыга берген. 

Өгбелериниң ижин уйнуу уламчылаар дээн шиитпирни мен база дыка эки деп санаар мен. Кайы-бир суурга бажың тудуп алырындан, Даштыг-Хөлге кыштаг тудуп алырының чарыгдалы улуг-даа болза, ажырбас. Аныяк малчыннарның ол чери балык-байлаңы байлак хөлдүг, оът-сигенниг одарлыг, аң-меңниг тайгалыг, туризмге тааржыр чараш бойдус-чурумалы шуут-ла чанында. Чалгааравайн, башты ажылдаткаш, холду шимчедиптер болза, элээн үе эрткенде, Меңги хөй талалыг ажыл-чорудулгалыг ажыл-агыйны быжыг бут кырынга тургузуп ап болур.  Арапчорларныы ышкаш ыраккы турлаглар республикага база ажыктыг, ажыглаттынмайн чыдар черлерни келир үеде ажыглаарынга бистиң даяныр черлеривис ол». 

Бай-Тайга кожууннуң Кара-Хөл суурдан губернатор төлевилелинде Меңги Арапчор киржип турар. Аныяк малчынның тудуп алганы бажыңының ам таваан кудары, шалалаары, печказын салгаш, соңгаларын, эжиин эптээри арткан. Арта берген материалдар-биле кажаазының эжиин салыр.  

Меңги бо чылын өг-бүлези база малы-биле төрелдеринге кыштаар деп шиитпирлээн. Чаа туткан тудуглар кургаваан, шык болгаш, малдың-даа, кижиниң-даа кадыынга салдары багай деп санап турары шын.

 «Тываның Бай-Тайга кожуунундан 2017 чылда 7 кижи төлевилелде киржип турар. 5 кыштагны тудуп алган. Ийи коданда тудуг ажылдары ам-даа уламчылавышаан» - деп, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының специализи Салбакай Тюлюш чугаалаан.  

Хемчик суурдан киржикчилер Алдынай Иргит биле Сергей Ооржактың өг-бүле кыштаанда тудуглар ам-даа чоруп турар. Суур чагыргазының даргазы Ужар-оол Септел тудуг материалдары саадаанындан, ажыл адакталганын чугаалаан. Ыяштар кезип алырынга чөпшээрээн черлери чедери берге черлерде болган. А кажааның тудуун июль айда-ла доозупкан. Сентябрьның төнчүзүнге чедир өске тудугларда кол ажылдарны доозар планныг.

Хемчик суурда киржикчилерниң кыштаг тудуунуң саадай берген бир чылгадаанын Бай-Тайга кожуун чагыргазы база айыткан. Ол дээрге чер участогунга документилер кылдырарын саадатканында. 

"Чаңгыс черге олурбайн, шеф ажылдарын чер черлерде организастап тур бис. Хемчик сумузунда чер участогун тодарадып, документилер долдурарын саададыпты. Документилер чокта, акшаландырыышкын база болдунмас. Ол суурларның даргаларындан база төлевилел күүселдезин харыылап турар кураторларындан бижимел хүлээниишкиннерни алдывыс. Ажылдарны удавас доозуптарынга идегээр мен» - деп, кожуун чагыргазының даргазы Алдай-Мерген Ховалыг чугаалаан.  

Октябрьның эгезинде кышкы турлагларны тудар ажылдар доостур ужурлуг. Харыысалга шыңгыы. Төлевилел күүселдезин үзүп, графикти хажыдар болза, ол черлерде удуртукчуларга административтиг хемчегни онаап, албан-дужаалындан халап болурун сагындыраал. Төлевилелдиң шупту киржикчилери малынга кыштаар сиген-ширбиилди белеткеп алганын чагырга даргалары чугаалаан.  

2017 чылда бүгү республикада 103 өг-бүле «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчилери болган. Оларга ниитизи-биле 20600 баш хойну хүлээткен.