Ызыгуур салгаан шеверлер

Хоорайның төвүнде «Шахтер оол», чаа хевирниң «Азияның төвү», «Хааннар аңнаашкыны», «Тевелиг  оол», «Эне-Сай» кыс көжээ, Сүбедей спорт комплекизиниң мурнунда «Мөңге хайгыылчы», чаа туттунган аныяктар төвүнүң чанында «Аныяк өг-бүле», Буян Бадыргының турас­каалы дээш, чаа тураскаалдар-ла хөй.

Бо удаада Улуг-Хемниң эриинде кыс көжээ «Эне-Сай» тураскаалының  болгаш ооң авторунуң дугайында бижикседим. Ол кайгамчык чараш ажылдың автору Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү Сайын-Маа­дыр Байынды болду. Сайын-Маадыр— республиканың Р.Д.Кенденбиль аттыг уран чүүл школазын база Мос­кваның уран чүүл академиязының скульптура салбырының доозукчузу. Сайын-Маа­дырның берге ажылынга ооң ачазы, Россияның Чурукчулар эвилелиниң  кежигүнү, хоочун даш чонукчузу  Р.Д.Кенденбиль аттыг уран чүүл школазының чурулга башкызы Эрес-оол Байырович үлүг-хуузун киирип, арга-дуржулгазы-биле дузалашкан.

Эрес-оол Байырович бичиизинде-ле өг­белериниң ус-шеверин көрүп өскен болгаш, оларны өттүнүп, бичии-ле хостуг үезинде чөвүрээден, чымчак ыяштан янзы-бүрү чүүлдер чазаарынга ынак чораан. Алдыгы класс­ка өөренип тургаш, хол бөмбүү ойнап турар оолду чазаан.  Эң баштайгы ажылы ол болган.  Ооң ачазы Байыр Байынды школага чазаныр бөлгүм удуртуп, бичии уругларны чазанырынга өөредип турган.  Дагже кылаштажып үнгеш, рюкзактарга чазаныр даштарны чыып суп алгаш, халчып бадып кээрлер. Көдээ суурга, мал-маган аразынга өскен болгаш,  хөй кезиинде хой, өшкү, те, чуңма, аът, сарлык, анай, хураган, дилги, кодан дээн ышкаш черлик болгаш азырал дириг амытаннар чазаарынга ынак. Эрес-оол Байырович Кызылдың уран чүүл училищезиниң чурулга салбырын дооскаш, Саглы суурга чурук башкылап ажылдап чораан. 1994 чылдан эгелээш амгы үеге чедир Кызылдың Р.Д.Кенденбиль аттыг уран чүүл школазында салым-чаяанныг оолдар, уругларны өөредип, ажылдап чо­руур. Доостурган өөреникчилериниң аразында Россия­ның Чурукчулар эвилелинче кирген оолдар, уруглар  хөй.  Ооң ийи ажы-төлүнүң бирээзи  Сайын-Маадыр өгбелериниң  шевер угун салгап, чазанырынга  ындындан салым-чаяанныг  болган.

Шаанда Эрес-оол Байыровичиниң ачазы Байыр Байынды Черзи кырган-ачазы-биле кады демнежип алгаш, өгленишкен аныяктарның өөнүң иштин, эт-севин чазап, чонунуң чагыгларын кылып чораан. Ол үеде ойнаарак деп чүве бар эвес, бар-даа болза, көңгүс ховар турган болгай. Чымчак ыяштан бичии уругларга аң-мең, дириг амытаннар дүрзү-лүг ойнаарактар чазап  тургаш, чоорту даш чонарын база шенеп, Ак-Туругнуң  Алдын-Булакта чонар дажы-биле чазанып эгелээш ол ажылга хандыкшып, сонуургалы улам     күштелип, өг ишти  чазаар  ажылын каггаш,  даш чонуп эгелээннер.

Черзи кырган-ачазы кылган  ажылдарын Кызылга эккеп, Чурукчулар эвилелинге дужааганының соонда, Россияның Чурукчулар эвилелиниң удуртукчулары ону Кызыл хоорайга ажылдаары-биле чалаан. Ону  чурттаар бажың  болгаш мастерскаяга чазаныр  ажыл-биле хандырган. Ажы-төлү кырган-адазының   соондан Кызыл хоорайже соңнуг-мурнуг  көжүп кирип келгеннер.

1984 чылда, Тываның 40 чыл ою болуп турда, Бай-Тайганың шевер оолдарын ча­лааш, оларны  эвилелдеп  алгаш, Кызыл хоо­райның төвүнде фонтанны Эрес-оол Байыр­ович удуртуп  кылган. Ооң ол ажылы — амгы    үеге  чедир найысылалывыстың  төвүн каас­таан  ча­раш тураскаалдарның  бирээзи. Хоо­райның чурттакчылары болгаш оон-моон келген аалчылар чайгы  хүннүң караа изидир хүннеп кээрге, ол фонтанны долгандыр, кырган-чалыы дивес чыглып, аян-тээлеп, серииттенип олургулаар.

Эрес-оол Байыровичиниң чүгле кырган-ачазы, ачазы, оглу узаныр-чазаныр эвес, а кады төрээн кыс дуңмазы Елизавета Байыр­овна — база ызыгуур салгаан шеверлерниң бирээзи. Ачазы, дуңмазы үжелээн кады ажылдап чораанын, ачазының ажы-төлүн  чазанырынга, уран чурулгага өөредип, бодунда бар-ла турган билиин,  дуржулгазын дамчыдып чораанын Эрес-оол Байырович улуг чоргаарал-биле сактып чугаалаар болду. Олар кайызы-даа — тус-тузунда Репин аттыг шаңналдарның эдилекчилери.

Бодунуң ээлчээнде Эрес-оол Байыр­ович  оглу Сайын-Маадырга  ызыгуур салгаан­ ус-шевер талантызын, арга-дуржулгазын дамчыдып чоруур. Черле ынчаш, адашкыларның бот-боттарының аразында найыралдыы аажок,­ чүнү-даа кады демнежип сү­мележир, кылып чоруур ажылы, сонуургалы чаңгыс аай болгаш ындыглар. Оларның бажыңында холдан кылган тураскаалчыгаштарның хөйүн эскердим. Хериминиң иштинде амгы үеде кылып турар ажылдарын улуг шывыг­лар-биле шып каан турарын көрдүм. Оозун бодаарга, кандыг-даа үеде, каяа-даа ажылын холдан салбайн кылып чоруур хире. Чогаалчы кижиниң  сагыжынга бодалдар хенертен кире хонуп келир, ону ол-ла дораан саазынга  демдеглей  шаап албас болза, куш чүү дег, кайнаар ужуга бергени билдинмейн баар, ону дедир чыып алыры дыка нарын.  Ынчангаш дүне уйгум-даа дивес, хүндүс ча­йым чок-даа дивес, башка бодалдар кирерге, бижип четтигер дээр болгай. Ол дег база чурукчу, скульптор кижиниң ажылы — солун-даа, нарын-даа ажыл.

«Эң эгезинде үш кижилиг көжээлер кылыр деп турдувус. Ийи кыдыында эр улус, а ортузунга кыс кижи, ол чүнү тайылбырлап турарыл дээрге, ийи эр кижи – Каа-Хем-биле Бии-Хем, а ортузунда херээжен кижи – Улуг-Хем. Үениң кыска болганы-биле чаңгыс көжээге  ол идеявысты  таарыштыр чогаа­дып кылдывыс. Ооң хөрээнде сиилбип каан ийи адыр  угулзалар – Каа-Хем биле Бии-Хемниң демдээ, ийи эмиглери – Улуг-Хемни  балык-байлаңы  элбек, чемгерикчи хем  дээн, херээжен кижиниң холунда «Азияның төвү»  дээрге Азияның төвүнүң магалыг-чаа­гай чоруу ие кижиниң буянныында дээни ол, ооң адаанда ийи балык тодуг-догаа  амыдыралдың демдээ бооп турар. Ынчангаш кыс көжээниң адын «Эне-Сай» деп адаан чүве» —  деп,  чараш тураскаалдың  автору Сайын-Маадыр тайылбырлады.

 Сайын-Маадыр адашкылар Тиилелгениң 70 чыл оюнга Тыва эки турачыларга турас­кааткан тураскаал кылыр мөөрейге киржир дээш, холунда боо тудуп алган аъттыг эки турачының македин кылып алганын көргүстү. Аъттыг кижилиг тураскаалдың дөжээнде   бир талазында — аъттыг шериглерни, а  бир талазында — хөй белек чүдүрген тергелиг аъттарны оюп чураан. Бир эвес мөөрейге тиилеп эрте бээр болза, найысылалывыстың төвүн каастаар чараш-ла тураскаал чорду.  

                   Айдың Ондар.

Авторнуң тырттырган чуруу.