Тывага эъткир герефорд уксаалыг малды өстүрүп-көвүдедир бүдүрүлгелерни тургузар

2011 чылда республиканың Көдээ ажыл-агыйы 566 баш инек база 34 баш бугаларны садып алгаш, бут кырында быжыг туруп келген сес ажыл-агыйга үлештирген. Малдың баш санын өстүрүп, ону өске ажыл-агыйларже дамчыдары – ынчан араттарның мурнунга салган сорулга ол турган. Бо хүнде Тывада герефорд уксаалыг малдың баш саны 3 муң четкен. Араттарның чугаазы-биле алырга, малдар Тываның агаар-бойдузунга, оът-сигенинге тааржы берген.

Эъткир мал ажыл-агыйын хөгжүдер төлевилелдиң бирги чадазы ол болган деп, Тываның Баштыңы айыткан. Ам Тываның Көдээ ажыл-агыйы герефорд малдар тудуп турар ажыл-агыйларга “уксаажыдылга бүдүрүлгези” деп эрге-байдалды тыпсырын чедип алыр ажылды организастаар ужурлуг деп дааскан. Бир эвес ындыг эрге-байдалды аптар чүве болза, бүгү-ле чарыгдалдарның чартыын дуглаптар компенсация дээш, күрүне деткимчелерин алыр арга тургустунар. Республикага арыг уксаалыг герефорд малдарны ам-даа көвүдедип, малды азыраар күзелдиг хуу кижилерге дамчыдып база болурун демдеглээн. 

Регионга инек эъдиниң бүдүрүлгезин көвүдедир дизе, эъткир уксааның малын азырап-көвүдедири апаар. Бөгүнде республикада 1,3 млн баш шээр мал бар болгаш, иштики рынокта хой эъди хөй саартынып турар. Ындыг болзажок, чылда-ла ортумаа-биле 200-250 тонна инек эъдин өске регионнардан киир эккеп садып турар. Иштики рынокту хандырарын чедип алыр дизе, эъткир малдарны азырап, өстүрер. 

Герефорд малдар дүрген өзер болгаш деңзини дораан немээр. База ол ышкаш изиг, соокка-даа шыдамык, одар муңзавас, шоолуг азырал негеттинмес. Белен-селен аарыгларга алыспас, дүрген өзүп-көвүдээр, эъди рестораннарга тааржыры-биле үнелиг деп, онзалап айыткан. 

“Бо малды анаа-ла мал аразынче киир сывыртаптар эвес, ооң уксаазын, ханын ол-ла хевээр артырып алза эки. Ынчангаш уксаалыг малдарның сайзыралын чедип алыр дээш бистиң республикада күжениишкинниг ажылдар чорудуп турар. Күрүнеден малды алган болган соонда, эки-дир, чедиишкин-дир, ам малым көвүдедип алдым, ынчангаш чедип алган чүүлүмнү үлежип болур мен деп сорулгалыг ажылдаар ужурлуг силер. “Кыштаг” , “Чаа сорук” төлевилелдерниң киржикчилери алган малын 100 хуу эгидип бээр, а силерниң чарган керээңерде 50 хуузун эгидер кылдыр санаан болгай” – деп, Чазак даргазы араттарга сагындырган. 

ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды Айдың Дун республикада уксаажыдылга ажылын кысказы-биле тайылбырлаан: “Республика уксаажыдылга ажылын эки деңнелче чедирер дээш, улуг базымнарны кылып, төлевилел боттанылгазынга дээш 61 млн 701 муң рубльди тускайлап үндүрген. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы Хакасиядан 600 баш герефорд уксаалыг малды 47,7 млн рубльге саткан. Оларның 566-зы төрүүр инектер, 34-ү - бугалар. 14,0 млн. рубльга мал чеми белеткээр көдээ ажыл-агый техниказын четчелеп саткаш, 8 арат ажыл-агыйларга хүлээткен турган”. 

2011-2012 чылдарда дараазында ажыл-агыйлар: Бай-Тайга кожуунда “Шиви“ КБК (удуртукчузу – Монге Ч. М.) 100 баш (95 баш инек база 5 баш буга); Чеди-Хөл кожуунда «Чиңге-Даг» КБК (Оруспай Х.Д.) 70 баш (66 баш инек биле 4 баш буга); Улуг-Хем кожуунда "Идегел» МУБ (Мижит-оол Э. Б.) 100 баш (95 баш инек база 5 баш буга); Бии-Хем кожуунда Инюткин А.В.-ниң ТАА 50 баш (46 баш инек, 4 баш буга); Каа-Хем кожуунда Монгуш Г. С-ниң ТАА – 50 баш (47 баш инек, 3 баш буга); Чөөн-Хемчик кожуунда Монгуш Б.Б.-ниң ТАА - 110 баш (104 баш инек, 6 баш буга); Өвүр кожуунда Куулар Ч.Ч-ниң ТАА – 70 баш (66 баш инек, 4 баш буга); Тес-Хем кожуунда Намчак В. Б.-ниң ТАА – 50 баш (47 баш инек, 3 баш буга) герефорд уксаалыг эъткир малдарны база көдээ ажыл-агый техникаларын алган. 

Көдээ ажыл-агыйының сайыды Айдын Дун үш талалыг чардынган керээ езугаар төлевилелдиң дараазында киржикчилери хүлээп алган малының баш санын өске араттарга дамчытканын дыңнаткан. 

Чеди-Хөлден «Чиңге-Даг» (Оруспай) 70 баш малды: Сүт-Хөлде «Амык» КБК-га – 12 башты, Барыын-Хемчик кожуунда Саая А.М (ТАА) – 6 башты, кожуун иштинде 6 ажыл-агыйга 37 башты ("Огжам" КБК - 15 баш, Натпит-оол Г.Г.-ниң ТАА - 11 баш, Араптан В.М.ниң ТАА - 11 баш) дамчыткан. 

Улуг-Хем кожуунда «Идегел» МУБ (директору – Мижит-оол) 100 баш малды дамчыткан: Сүт-Хөлде «Амык» КБК-га – 20 баш, Барыын-Хемчик кожуунда Саая А.М (ТАА) – 5 баш, кожуун иштинге 47 баш: Сурун-оол А.К.-ның ТАА - 15 баш, Сурун-оол А.К.-ның ТАА - 15 баш, «Чааты» МУБ - 11 баш дамчыткан. 

Бии-Хем кожуунда Инюткин А.В-ниң тараачын-арат ажыл-агыйы 50 баш малды: Сүт-Хөлде «Амык» КБК-га – 9 баш, Барыын-Хемчик кожуунда Саая А.М (ТАА) – 4 баш, кожуун иштинде Бай-Кара Т.С.-тиң ТАА 15 баш малды дамчыткан. 

Каа-Хем кожуунда Монгуш Г.С-тиң тараачын-арат ажыл-агыйы 50 баш малды кожуун иштинде ажыл-агыйларга дамчыткан. Чөөн-Хемчик кожуунда Монгуш Б.Б-ниң тараачын-арат ажыл-агыйы 110 баш малды: Сүт-Хөлде «Амык» КБК-га – 18 баш, Барыын-Хемчик кожуунда Саая А.М (ТАА)– 13 баш, кожуун иштинге 56 башты: Монгуш К. С.-ниң ТАА - 37 баш, "Терең-Кежиг" КБК – 5 башты дамчыткан. 

Өвүр кожуунда тараачын-арат ажыл-агыйлыг Куулар Ч.Ч. 70 башты дамчыткан: Сүт-Хөлде «Амык» КБК-га – 9 башты, Барыын-Хемчик кожуунда Саая А.М (ТАА) – 4 башты, кожуун иштинге 44 башты дамчыткан. 

Тес-Хем кожуунда тараачын-арат ажыл-агыйлыг Намчак В.Б. 50 башты дамчыткан: Сүт-Хөлде «Амык» КБК-га – 8 башты, Барыын-Хемчик кожуунда Саая А.М (ТАА) – 4 башты, кожууннуң ажыл-агыйларынга 26 башты дамчыткан. 

Дугуржулганың негелделерин Бай-Тайга кожуунда “Шиви” КБК аңгыда, шупту араттар күүсеткен. “Шиви” бүдүрүлгези алган 100 малындан чүгле 38-зин эгиткен. Барыын-Хемчик кожуунда Саая А.М (ТАА) – 8 баш, «Бай-Тал» КУБ-ка - 30 башты дамчыткан. 54 баш мыйыстыг улуг бода мал оларда хевээр арткан. 

Тываның Баштыңы ужуражылганы төндүрүп тура. “Уксаажыдылга бүдүрүлгези” деп эрге-байдалды черле чедип алырын араттарга сүмелээн. Ону чедип алыр болза, күрүнеден дыка улуг деткимчени ап болур. Саян артындан уксаалыг малдар садып турбайн, боттарывыстың уксаалыг бүдүрүлгелеривистен садып алыр арга бар апаар. Деткимчени шын ажыглап өөрениңер деп чагаан. Кол-ла сорулга – малдың уксаазын, ханын, үрезин камгалап арттырары.

 “Малдың уксаазын чидирбес, ол малдан байыыр ужурлуг бис. Мал эмчилери, агрономнар, көдээ ажыл-агый эргелелдери силерге дузалаар ужурлуг. Силерден чүгле – ажылдап билири, малды көвүдедип, өстүрүп алыры хамааржыр. Малды өстүрериниң технологиязын шын кылыр болза – мал өзер. Малдың одар-белчиирин көрүп тургаш, азыраар. “Тыва кижи мал соондан кылаштаар” дээр болгай, а бодунуң каяа чурттаксаарындан эвес” – деп, Шолбан Кара-оол түңнээн.