22.01.2015
Сөөлгү үеде Тыва Республиканың шүүгү черлериниң(судтарның) көрүп турар хамааты херектериниңаразында хамааты негекчилерниң киирген билдириишкиннериниңхарыылакчылары көдээде чурттап турар хуу мал тудуп турар кижилерниң, малчыннарның саны чүге көвүдээнин тайылбырлап бээрин ТР-ниң Дээди судунуң судьязы Любовь Дамбыл-ооловна Дамдындан дилээн мен.
Хоойлуда айытканы езугаар малды азыраары, каяа канчаар оъткарып, чемгерери, одарже сүрерде чуруму, чазаг, күзегже көжерде кандыг орукка сүрери дээш, өске-даа таварылгаларда хууда мал азырап турар улуска билип алгы дег доктаал-дүрүм- нер бар. Ында айытканы езугаар хууда мал ээлери кандыг байдалда хамааты негелде херектериниң киржикчилери, харыылакчылары апаарын РФ-тиң Хамааты дүрүмүнүң137, 210-гу чүүлдери, административтиг эрге-хоойлу хажыдыышкыннарының дүрүмү- нүң 1 кезээниң 12.30 чүүлүнде база орук шимчээшкининиң дүрүмүнүң 24.5-24.7 пунктуларында тодаргайлаан.
Бистиң республика колдуунда мал ажыл-агыйлыг, малдың баш саны өзүп көвүдеп, хуу мал азыраар күзелдиг улустуң саны хөй апарган. РФ-тиң Хамааты дүрү-мүнүң210 чүүлү-биле алырга, хуу мал (инек, аът, хой-өшкү, хаван-дагаа, ыт-даа дижик) азырап турар кижи ооң азырап турар малы өске кижиге хора, каража чедирерин болдурбас ужурлуг. Бир эвес олар мал-маганын багай кадарып, хайгааравааныныңтүңнелинде өске кижи когараан болза, малчын хоойлу езугаар ол чидиригни судтуңшиитпири езугаар долузу-биле төлээр апаар. Ам бир чижектен көрээлиңер. Бии-Хем кожуун судунга хамааты П-ден (негекчи) малчын А (харыылакчы) аңаа каража чедирген дугайында билдириишкин киирген. Херектиң материалдарындан алырга, негекчи 2012 чылдың декабрь 12-де кежээ 20 шак үе- зинде машиналыг чоруп оргаш, орук кежип бар чораан аъттың уржуунда орук озал-ондаанга таварышкаш, машиназын үстүрүп алган. /релген машиназын септээринге, суд дээш шүүделингеүндүрген акшазын харыылакчыдан төледип бээрин дилээн. Бии-Хем кожуун суду тус херекти өөренип көргеш, кадарчы малдарын орук чоогунга хайгаарал чок арттырып, хай деп көрбээнин барымдаалааш, негекчиниң машиназынга материалдыг когарал чедиргени дээш аъттың ээзин 96000 рубльди төлээр кылдыр шиитпир үндүрген. Мал ээзиниң удур киирген негелдезин хандырарындан суд ойталаан. Негекчи, кожуун судунуң шиитпири-биле чөпшээрешпейн, ТР-ниң Дээди судунче хомудалды киирген. Дээди судтуң хамааты херектер көөр (апелляционная коллегия) суду ук херекти хынап көргеш, Бии-Хем кожуун судунуң шиитпирин күштүг болдуруп арттырган. Харыылакчы кижиниң удур киирген негелдезин суд хандырбаан. Орук дүрүмнериниң10.1 чүүлүн- де айыткан дүрүмнү машинаның ээзи сагываан, улуг скорость-биле халдып чорааш, хенертен мал көстүп кээрге, оон чайлап, машиназын доктаадыр хемчег албаан, орук кыйыында «Мал эртер чер» деп орук демдээн көрбейн, аъттыөлүр үстүргенин барымдаалааш, когаралын төлеп бээр хомудалды хандырарындан суд ойталаан. Суд бо таварылгада малчын кижи долузу-биле буруулуг деп түңнелге келген. Машинаның ээзиниң негелдезин хандырып тура, суд негекчиге чедирген каража орук шимчээшкининиң дүрүмнерин хажытканындан база РФ-тиң ХД-ниң 137, 210 чүүл-деринде айыткан дүрүмнерни сагываанындан харыылакчының аъды орук шимчээшкининге шаптыктаанындан болган деп санаан. Шак-ла ындыг база бир херекти сайгарып көргеш, суд орук озал-ондааның ийи киржикчилери дең буруулуг деп шиитпирни үндүр- ген. Машинаның чолаачызы хамааты З. орук дүрүмнериниң10.1 чүүлүн үреп, улуг скоростуг халдып чорааш, «Мал эртер чер» деп орук демдээн көрбейн, орук кежип бар чораан аъттың кырынче хөме халды бергеш, өлүр үстүрген деп буруудаткаш, суд 6 харлыг аъттың чартык өртээн төлээрин доктааткан. Чүге дээрге мал бастырган соонда, ийи таланың сайгаржылгазының үе- зинде орук озал-ондаа болган черни тодаргай шыйып, документизин өй-шаанда тургуспаан, машинаның ээзи халдып орган скорозу кайы хире хемчээлдиг турганын айтып шыдаваан база септелге кылган деп бадыткаан документилерин өөренип көргеш, херечилерниң чаңгыс аай өчүк чок болганындан суд шиитпирин өскерилге чок арттырган. Бо таварылгада суд РФ-тиң ХД-ниң 12, 56 чүүлдеринге үндезилээш, ындыг түңнелге келген. Ол чүл дээрге хамааты негелде херектерин көөр хоойлуда айытканы езугаар негекчи азы харыылакчы кижи бодунуң буруулуг азы буруу чогун ыяап боду бадыткаар, документилерни чыыр, а удур негелде киирген кижи база удур ойталаар барымдааларны, бо таварылгада орук шимчээшкининиң чурумун үрээнинде ооң буруузу чок деп бадыткаар ужурлуг.Харын-даа чолаачының буруузу-биле аңаа материалдыг когарал чедиртингенин, өлген аъттың ажык-дузазы, дириг турган болза, ооң ажыл-агыйынга, өг-бү-лезинге ажыктыы, үезинде соккаш, садып-саарган болза, улуг өртекке чедирип ап болур турганын, ажы-төлүнге чиш кылып ап болур турган дээрзин шынзыдып, документилер-биле бадыткаар, кожуун, суму чагыргаларындан каш малдыг турган деп документилерни база кожуп каар. Негелде киирген машинаның ээзи база бодунуң негелдезинге харыылакчы кижиниң буруузу-биле ооңмалы аңаа когарал чедирип, машиназын үрээн деп чүвени бадыткаар, КАИ органнарының хыналдазының тургускан административтиг барымдааларны, орук айыылының болган чылдагаанын тодараткан документилерни, септелге дээш чарыгдалы, көрген херечилерниң өчүү дээш, оон-даа өске барымдааларны судка киирер ужурлуг турган.
Мону чүге мынчаар делгереңгейи-биле тайылбырлап тур силер дээрге, чамдык көрген херектерде малчын кижи негекчи азы харыылакчы-даа тургаш, чогуур документилерин чыып албаан, когарал чедирген деп шынзыдып шыдаваанындан малының өртээн безин суд дамчыштыр негеп шыдавайн баар. Ынчангаш херек болган соон дарый юристиң сүмезин алгаш, чогуур хуусаазында документилерин чыггаш, судче кээр болза эки.
Галина Маспык-оол.
"Шын" солун