«Азага - кыскаш, Бурганга - чула»

Эрткен 2014 чылда тыва литературада бир көскү болуушкун Юрий Кюнзегештиң «Аас чогаалының кавайын­дан…» деп номунуң чырыкче үнгени болган. Юрий Шой­дакович  Кюнзегеш ты­ва чечен чогаалдың хөгжүл­­дезинге бо­ду­­нунуң улуг үлүг-хуузун киирген чогаалчы болгаш редактор.  Ол Тываның ном үн­­дү­рер чериниң кол редактору албан-дужаалга хөй чылдар дургузунда ажылдап, тыва чогаалчыларның чогаалдарын чырыкче үндү­­реринге дорт киржип, оларның барык хөй кезииниң редактору бол­­гаш, чогаалчыларның чогаадыкчы шаг-шинээн эки билир чораан. Ынчангаш тыва чогаалчыларның чогаадыкчы ажылынга, оларның бижээн номнарынга чөптүг үнелелди Юрий Шойдакович берип чораан. «Аас чогаалының кавайында…» деп номга ооң аңгы-аңгы чылдарда бижээн чүүлдерин чыып киирген. Ын­чангаш оларның ниити утказын «Тыва чечен чогаал дугайында бодалдар» деп тодараткан. Юрий Кюнзегештиң тыва чечен чогаал дугайында бодалдары чогаалчыларга, чогаал шинчи­лекчи­­леринге, тыва чечен чогаал башкыларынга болгаш номчукчуларга ажыктыг, олар тыва чечен чогаалдың эрткен болгаш амгы байдалынга хамаа­рыштыр боттарының бодалдарын оон ужуктап алыры чугаажок. Чүге дээрге тыва шү­­лүк болгаш тоожу чогаалдары, тыва дылче очулга, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң төөгүзү дээш кижиниң угаан-сагыжын, бөгүн-даа болза дүвүреди бээр бодалдарны чогаалчы, редактор бодунуң бижээн чүүлдеринде арттырып каан.

Тываның Улустуң чогаалчызы Юрий Кюнзегештиң чогаадыкчы ажылының, намдарының дугайында чаа чүүлдерни «Шүлүктерим ужуктары», «Баштай бижээн чогаалым» деп ооң сактыышкыннарындан билип ал­дым. Ында хөктүг-даа чүүлдер бар болду. Тыва Арат Республика ССРЭ-ге каттышкан соонда, Тываның чурттакчыларынга совет паспорттар тыпсып эгелээрге, чогаалчы «Тоолай чыл -- 1927 чыл, дииңнээр үе -- октябрь 17-ле хире-ле боор деп бодап алгаш, бодумну Юрий деп адаттынгаш, адымны фамилия кылгаш, документилерни ыяк бүрүткээш, паспорт столунга дужаапкан мен… чаа паспортумну сонуургап көрүп олурарымга, 1927 чылдың ноябрь 17-де төрүттүнген апар­ган чордум…» деп сактып бижээн.  Бодун боду Юрий деп адаттынган кижи бооп-тур ийин моң, чогаалчывыс. Ада-өгбезиниң ат-сывын, ада-иезиниң адаан адын алыр болза, Кара-Додут Күнзегеш Шойдакович деп ат-сыптыг болур ужурлуг кижи-дир. Октябрь 17-де төрүттүнген мен деп бижип каарга, ону паспорт столунуң ажылдакчызы ноябрь 17 кылдыр эдип каапкан, азы соора бижээн-даа чадавас.

Чогаалчывыс бижиир, ном­чуурунга бичиизинде шору болган-даа болза, авазының Севекчик деп адын номчуп чадап каан кижи бооп-тур. «Се…» деп үжүглеп бар чыда, тула бээр…». Ынчанмайн канчаар, тыва дылда «е» деп үн бар эвес. Юрий Шойдаковичиниң «Се…» дээш, тулуп турганы чөп де. Ооң авазының адын тывалап ылап шын бижиири Сэвэкчик болур ужурлуг. «Севекчик» деп шын эвес бижээн ужурунда чогаалчывыс улгаткыже чедир авазының адын номчуп чадап чорааны ол. Ооң чылдагааны «ң» деп үжүктүң тыва алфавитке тыптып келгени, чүге дээрге орус «ель», «елка» дээн ышкаш сөстер өске дылдардан ынчан тыва дылче кирип эгелээнинде. «/жүг­­лел» дээш тыва дылда өске-даа номнарга, словарьларга тыва сөстерни шын эвес бижип кааны-биле «е» деп үжүк биле «э» деп үннүң аразынга амга чедир азып чоруурувус ол.

«Аас чогаалының кавайын­дан…» деп номда «Тыва шүлүк дугайында бөдүүн бодалдар, эреңгей түңнелдер» деп чүүлдү шүлүк бижиир бис дээр кижилер кичээнгейлиг номчуур болза, оларга ажыктыг боор. Бо чүүлдү Юрий Шойдакович хөй чылдар бурунгаар бижээн-даа болза, ооң ужур-утказы бөгүнүү дег-дир. Ооң утка­зын тайылбырлап канчаар, дараазында одуругларны авторнуң бижээни олчаан киирип каарга, четчир боор. «Сөөлгү  үеде солуннарда, «Улуг-Хем»  сеткүүлде, ном үндүрер черниң парлап турар номнарында-даа, шүлүк чогаалының мындыг хөй янзы нарын негелделерин барымдаалаваан болгаш, уран-чечен шынары куду, идейлиг утказы кыдыра, чевен болгаш амыдыралдан хоорук, тыва чоннуң бурунгу этиказынга таарышпас болганындан аныяк­тарга эстетиктиг салдары чегей чогаалдар хөйү-биле көстүп кээп турар. «Азага кыскаш-даа болбас, бурганга чула-даа болбас» чогаалдарны номчааш, хомудавас аргам чок…».

Юрий Шойдакович тыва чогаалчыларның аразындан шыырак очулдурукчуларның бирээзи чораан. Ынчангаш «Очулгалар дугайында бодал» деп чүүлүнге орус болгаш өске-даа дылдардан тыва дылче очулга кылырынга арга-сү­мени очулдурукчулар бис дээр бижээчилерге берген. Очулдурукчу кижи, хамыктың мурнунда, бодунуң төрээн дылын кончуг эки билир, а чогаалын очулдурар деп турары чогаалчының чогаадыкчы ажылы-биле ханы таныжып алыр, ооң чогаадыкчы хөөнү-биле очулдурукчунуң чогаадыкчы сагыш-сеткили дөмейлешкек боор, «Шүлүктү шүлүкчү эвес кижи очулдура албас, прозаны база-ла чогаалчы кижи очулдурар дээрзин чогаадыкчы ажылымның дуржулгазындан  билип алган мен. Очулдурукчу дээрге-ле езулуг литератор болур ужурлуг» деп, ол бижээн.

Тыва  чогаалды  шинчи­лээринге хамаарыштыр бодунуң көрүжүн Юрий Кюнзегеш «Тоожулал чогаалдарынга хамаарыштыр бодалдар» деп чүүлүнде бир янзы илереткен, ону тыва чогаалдың төөгүзүнден барымдаалар-би­ле бадыткаан. Чижээлээрге, «Самбукайның чугаазын» баш­тайгы тыва тоожу чогаалы деп хүлээп көргенин частырыг деп санап, «ол чогаал хамыкты мурнай тыва дылга парлаттынган чечен чогаалдың баштайгы очулгазы болур ужурлуг деп санап турар мен» деп бижээн. Тыва Арат Республиканың XI чыл ою таварыштыр 1932 чылда үнген «Кинчини чаза шапканы» деп бичии дептерде парлаттынган чечен чүүлдерни (очерктерни) баштайгы тыва тоожу чогаалдарынга Юрий Кюнзегеш хамаарыштырган.

Тыва бижикти чогаат­канының төөгүзүн Юрий Шой­дакович элээн ханы коптарганы «Тыва бижикти кымнар чогаатканыл?» деп статьязындан илдең. Мен ышкаш бөдүүн номчукчу билбес чүүлдер ында хөй чорду. «1927 чылда ССРЭ-ниң улустарының төп ном  үндүрер чери («Центриздат») «Тыва» деп үжүглелди (уруг­ларның эң баштай үжүкке өөренир дептерин) үндүрген. Ону ССРЭ-ниң Төп Күүсекчи комитединиң ном фабриказы 4000 экземпляр тиражтыг кылдыр парлаан. Ол -- тыва дылга бүрүнү-биле парлаттынган ном болур» деп одуругларны оон номчуй каапкаш, дылым агарып кагды. Тыва алфавитти-даа 1927 чылда чогаадып каапкан, эң баштайгы тыва номну-даа 1927 чылда парлап каапкан чүве ышкажыл моң!  А дараазында сөстер-биле бажымче моң­напкан дег болду. «Тыва» деп номнуң эге арнында «Тэндири өндүргени Брюханов (Сотпа), Бузыкаев» деп үжүглелдиң авторларын айтып каан». Юрий Шойдаковичиниң «Тыва бижикти кымнар чо­гаатканыл?» деп детектив-статьязының утказын долузу-биле тайылбырлаваайн. Мен ышкаш бөдүүн номчукчу хөй солун чүүлдерни оон сонуургап номчузун.

Юрий Кюнзегеш «Тоожулал чогаалдарынга хамаарыштыр бодалдар» деп чүүлүнде шко­лаларда тыва чечен чогаал программазын чаартырын, ону совет идеологиядан хостаарын, тыва улустуң болгаш кижи төрелгетенниң үзел-бодалын илереткен чогаалдарны про­граммага киирерин база са­налдаан. Ооң бо бодалы сөөлгү чылдарда боттанып, тыва чечен чогаалдың школа программазын чаартып эге­лээнин билир бис. Ону амыдырал негей берген.

Юрий Кюнзегештиң «Аас чогаалының кавайындан…» деп номунче ооң аңгы-аңгы чылдарда бижээн чүүлдерин киирген. Ниитилелде өскерлиишкиннер-биле черге­лештир чогаалчы кижиниң үзел-бодалы, чогаадыкчы ажы­лы өскерлип чоруурун, оларны номчааш, көөр силер.

Шаңгыр-оол Суваң,

Чогаалчы.