Хымыс бүдүрүлгезин сайзырадыр дээш…

Каа-Хем кожуун «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелинге идепкейлиг киржип турар. Кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге үлүүн киирип, херек кырында ажылдап ту-рар 17 төлевилелдерни кожуун чагыргазы деткип турар.Оларның бирээзинге Суг-Бажы сумузунуң девискээринде Марат Болай-оолович Салчактың удуртуп турары «Аржаан» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң (КБК) хымыс фермазы хамааржыр. Ол 1992 чылда тургустунган. Бо ажыл-агыйны Тыва АССР-ниң алдарлыг чылгычызы Болай-оол Базыр-оолович Салчактың салгалдары, ажы-төлү ажыдып, ачазының ажыл-херээн уламчылап турарын демдеглээри чугула.

КБК Аржаан» ол чылдарда турган «Совет Тыва» совхозтан 15 бе садып алгаш, ажыл-чорудулгазын эгелээн. Эге дээрезинде тараа база тарып турганнар. Амгы үеде кооперативтиң чылгызы 700 ашкан, ооң иштинде 90 ажыг бениң 15-жин саап, хымысты ап турар. Марат Болай-оолович чылгы малдан аңгыда, 100 ажыг бода, 1000 ажыг шээр малды өстүрүп, кызымаа, эрес-кежээзи, тура-соруктуу, чүткүлдүү-биле өскелерге үлегерин көргүзүп келген. 2012 чылда хөй чылгы малды өстүрүп турар мурнакчы чылгычы бооп республика Наадымынга чемпионнааш, өг-биле шаңнаткан. Ажыл-агыйны уштап-баштаарынга Лариса Болай-ооловна Чамдыылайның киирип турар үлүг-хуузу улуг. Ол – Каа-Хем кожууннуң, Суг-Бажы сумузунуң хүндүткелдиг кижилериниң бирээзи, херээженнер шимчээшкининиң идепкейжизи, Суг-Бажы суму чагыргазының даргазының оралакчызынга, ооң соонда даргазынга хөй чылдарда ак сеткилдиг, үре-түңнелдиг ажылдааш, «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атка төлептиг болган.

«Аржаан» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң ажылының дугайында Лариса Болай-ооловна мынчаар чугаалады:

«Суг-Бажы сумузунда Хая-Бажы деп черде малывысты өстүрүп, ажаап, карактап турар бис. Ак чемнерни: хымысты, сүттү, хойтпакты, саржагны, өремени, ааржыны, быштакты, тыва араганы белеткээш, Кызылда дыштаныр хүннерде бооп турар көдээ ажыл-агый ярмаркаларынга, кожуун төвүнге база сонуургалдыг, чагыг киирген кижилерге садып турар бис.

«Аржаан» кооперативиниң ажылының угланыышкыны мал ажыл-агыйы, кожууннуң, республиканың чурттакчы чонун эът, сүт, сүттен болбаазыраткан ак чемнер-биле хандырары бооп турар. Өскелерден онзаланып, ылгалып турар чүүлүвүс – хымыс бүдүрүп турарывыс-тыр. Бе саап, хымыс бүдүрер сорулганы салгаш, ону херек кырында боттандырып, тодаргай ажыл-херектер-биле бадыткап келдивис. Хымыс кылыры – амыр эвес, берге ажыл, бени хүнде ийи катап саар: 12 шакта база дүъш соонда 4 шакта, бир хүнде муң ажыг катап быжып кээр. Ажыл берге-даа болза, эрткен чылдарда 5 тонна чедир хымысты белеткеп турдувус. Бо чылын май 6-дан август 15-ке чедир 1 тонна 300 литр хымысты саап белеткээш, садып-саардывыс. Эрткен чылга чедир Кызылда өкпе аарыг-ларының диспансеринге дугуржулга езугаар дужаап турдувус. Бо чылын неделяда 200 литрни бүдүрүп келдивис. Бистиң хымызывыска колдуунда Кызыл хоорайның чурттакчылары сонуургалдыг бооп турарын демдеглеп каайн. Национал банк, «Меңги-Хая» кафези, «Беш сылдыс», «Сизим» садыглары күзелдии-биле ап турар.

Шаг-төөгүден бээр хымыстың эм шынарлыын ада-өгбелеривис эки билир турган болгаш кадыын экижидеринге, камгалаарынга болгаш быжыглаарынга ажыглап келген. Амгы сайзыраңгай үеде эртемденнер эртем-шинчилел ажылдарын кылып тургаш, хымыс-тың дузазы-биле аңгы-аңгы аарыглардан эмненип болурун херек кырында бадыткаан. Хымыс өкпе аарыын эмнээринге, нерв системазын быжыглаарынга, организмниң катап тургустунарынга, бүдүмелдер солчулгазын, ижин-баарның камгалалын бедидеринге, чүрек-дамыр, тыныш органнарының ажылдаарын, ханның тургузуун экижидеринге дээш, өске-даа аарыгларны эмнээринге улуг ажык-дузалыг база бактерияларга удур шинчилиг дээрзин сагындырып каайн.

«Аржаан» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативинде 5 кижи: бир чылгычы, бир саанчы, бир чолаачы болгаш ийи дузалакчы демниг ажылдап турар. Шупту ажылды – шилди чуурун, бустап хайындырарын, этикеткаларны чыпшырарын, савалап куткаш, аксын дуглаа-рынга чедир хол-биле кылып турарывыстан бергелерге таваржып тур бис. Ынчангаш күзелим Тываның Чазаа, кожуун чагыргазы бистиң ажылывысты деткип, акша-хөреңги дузаламчызын көргүзер болза, ажылывысты амгы үеге дүүштүр тургузуп, хымыс савалап кудар дериг-херексел садып алыры-дыр. Бергелерге ундаравайн, деткимче көргүзеринге бүзүреп, хол дыңзыг ажылдап тур бис».

Чоннуң кадыын экижидеринге ажык-дузалыг, буянныг ажыл-херекти кылып, хөй кижилерге ачы-дузазын чедирип турар «Аржаан» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң ажылдакчыларынга чаа-чаа чедиишкиннерни, кадыкшылды, аас-кежикти, чедимчени күзеп, ажыл-херээ, күзел-сорулгалары бүдүнгүр, чоруу чогунгур болурун йөрээп каалыңар.

Адыгжы Саая.