«Межегей» хөмүр-даш уургайындан уругларга белек

Тыва —  каас-чараш бойдус чурумалы, чер адаанда чаштынып чыдар эгээртинмес казымал байлаа-биле онзагай чер. Ооң буурул дагларында Д.И. Менделеевтиң таблицазында кирип турар элементилер барык шуптузу үүже­­­лет­тинип мөөңнеттинген. Бистиң республиканың девискээринде алдын, мөңгүн суу, чес, хөмүр дээш, оон-даа өске ховар дээн казымал байлактар четчир болгаш артар. Бо ховар байлактың бирээзи хөмүр-дашты чүс-чүс чылдар дургузунда чүг­­­ле одалгага хереглээри-биле казып келген. А чоокку үеден эгелеп Россияда билдингир улуг үлетпүр бүдүрүлгези «Евраз» холдинг боттарынга хүлээнип ап, «Межегей хөмүр-даш» уургайын башкарып, ажылды боттандырып эгелээн.  Бо улуг бүдүрүл­­ге­­­ниң ажылдакчылары кожазында Кочетов школазынга Чаа чылдың бүдүүзүнде белек-селектиг аалдап четкеннер.

Тоолдарда ай-хүн херелдиг, алдын даңгыналарга болгаш тажы оолдарга дөмей айыраң- каас чечектер дег өөреникчилерниң ырлап, самнап турарын  көөрге, шынап-ла, чоргааранчыг.  Тыва чурту эгээртинмес казар байлактыг чурт боорундан аңгыда, катаптаттынмас уран-талантылыг чоннуг.  Айыраң чечектерге дөмейлеп орарым бо салым-чаяанныг уруглар Таңды кожууннуң Кочетов ортумак школазының өөреникчилери-дир. Уругларның танцы-самының, ыры-шоо­рунуң аразында  өөредилге эргелекчизи Чойгана Бапан-ооловна Сандак төрээн школазының төөгүзүнүң база доозукчуларының аразында алдарлыг кижилерин орус дыл кырынга кысказы-биле таныштырды. Кочетов ортумак школазының төөгүзү  Тываның хөгжүлдези-биле тудуш харылзаалыг.  Тус школа 1924 чылдың төнчүзүнде, 1925 чылдың эгезинде үндезилеттинип тургустунган. Амгы үе­­де школада 165 өөреникчиге 26 башкы эртем-билигни дамчыдып, өөредип турар. +өредилгеге сундулуг, орус дылга тергиин чугаалаар, спортка бедик көргүзүглүг уругларның барынга башкылары чоргаарланып демдегледилер.

Оларның төрээн суурунуң чоогунда, хөөредип чугаалаар болза, каш базым черде «Межегей»  хөмүр-даш тывыжын казып, тып турар улуг бүдү­­­­­рүл­­­­­­­ге бар. Бо бүдүрүлгениң удуртукчузу Вячеслав Геннадьевич Сараев Чаа чыл байырлалының бүдүү­­зүнде школачыларга белек-селектиг аалдап четкеш, оларның кайгамчыктыг уран-талантызын магадап көргеш, чылыг сөстерни чугаалаан: 

— Силер ховар талантылыг уруглар-дыр силер. Эки өөренип алгаш, төлептиг кижилер болуп, чурумалдыг тыва чериңерниң хөгжүлдезинге үлүг-хууңарны киирер силер. Төрээн сууруңар чоо­гунда чыдар алдын, хөмүр-даш тывыжынга ажылдаар дагжы мергежилдиг болуру­ңарны база күзедим, уруг­лар. /деп турар 2014, моор­лап келир Чаа чылды эки, менди-чаагай уткуур силер — деп чагыг-сөзүн бергеш, чигирзиг белектерни сөңнээн. 

Кочетов суму чагыргазының даргалары суурнуң хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирип  турары дээш уургай бүдүрүл­­гезиниң ажылдакчыларынга четтиргенин илереткеннер. Уруглар боттарының уран холдары-биле шеверлээн каасталгаларын болгаш чуруктарын берген. Ол хире улуг белек алган болгаш ындыг-ла боор, деткикчилеринге  өөрээн сеткилин кочетовчулар улай-улай чугаалааннар.

«Межегей» хөмүр-даш уургайының ажылдакчылары бо суурга чаңгыс эвес удаа белек-селектиг аалдап четкен. Чаа өөредилге чылы эге­лээр мурну август айда Кочетов  школазынга 81 200 рубль өртектиг хөгжүм херекселин бүрүнү-биле садып берген, а суурнуң улуг-бичии  уругларынга улуг белек — ойнаар чаа дериг-херексел болган. Суурнуң ортаа кудумчузунда чайганыыштарны, бичежек янзы-бүрү ойнаар дериг-херекселдерни тургузуп кааны кайы ырактан көскү, ону долгандыр шевергини кончуг херимнеп каан.  Ол  ойнаар  шөлге   чылыг  үеде бичии уругларның каткы-хөглүг алгызы дола бээр. Шыпшың, ыржым булуң­нуң бурунгаар сайзыралынга «Межегей» хөмүр-даш бүдү­­рүл­­­­­­ге­зиниң деткимчезин демдег­леп болур. Суурнуң чурттакчылары оларга өөрээн сеткилин мынчаар илереттилер.

Андрей Мөңгеевич Оюн, Кочетов школазының директору: «Мен бо школаны 16 чыл удуртуп тур мен. Чоо­гувуста чаа тургустунган улуг бүдүрүлге «Межегей» хөмүр-даш компаниязы-биле  чаңгыс баг дег сырый харылзаалыг ажылдап турар бис. Суурувус­ка болгаш школавыска материалдыг дузаны көргүзүп чоруур бүдүрүлгениң удуртукчузу Вячеслав Сараев­ке база ооң кады ажылдап турар эш-өөрүнге өөрүп четтирип чоруур бис».

Алла Сарыг-ооловна Ойдуп-оол, суму баштыңы: «Суг-Бажы суур — Тываның төөгү­­лүг черлериниң бирээзи. Оон аңгыда казымал байлактыг онзагай булуң. Мында хөмүр-даш чыдынының шыгжамыры чаштынып чыдар. Бо ажыктыг байлак-биле «Межегейуголь» хөмүр-даш уургайы ажылын эгелээш-ле бисти  утпайн харылзажып турары өөрүнчүг. Суурнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг деткимчени кылып берип турар. Чаа чылда дагжы кожаларывыска чедиишкиннерни сумунуң чонунуң мурнундан кү­­зедим!».

Төөгүлүг Суг-Бажының чурт­­­­­такчылары улуг бүдүрүл­­­­ге­­ниң ажылының шуудап чоруй баа­рынга бүзүреп, оларга чүг­­ле эки орукту йөрээп артканнар. «Евраз» холдингиниң тургу­зуунда кирип турар «Межегей» хөмүр-даш уургайының тудуу эрткен чылын эгелээн. Тудугнуң улуг ажылы-биле чергелештир хөмүр-дашты казып тывар ажылды соксатпайн турар. Межегей чыдынының ажыл-чорудулгазы Тываның төөгүзүнде чаа арынны  ажыткан  болгаш   рес­публиканың бурунгаар хөгжүл­­­­дезинге   улуг  идиг    болур.

Ася Базыр-оол.

Авторнуң  тырттырган чуруу.