Тывада чарлаан Биче суурларны хөгжүдер чылга хамааржыр чоннуң эгелекчи санал-оналын сайгарары чоруп турар

Бичии суурларны хөгжүдер программаның бир пунктузу чоннуң эгелекчи саналдарындан тургустунарындан аңгыда, суур чурттакчыларының боттарының бодалы-биле алырга, эң-не таарымчалыы болуп турар.  

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2018 чылды Биче суурларны хөгжүдериниң чылы кылдыр чарлаанын сагындыраал. Амгы үеде республикада бир муң четпес чурттакчылыг 66 суур бар.  

«Бичии суурларның ниити амыдыралын катап тургузуп, оларның айтырыгларын шиитпирлээр херек. Ажыл кончуг улуг, чаңгыс чылдың эвес, ынчалза-даа ону эгелээри чугула. Чазакка ындыг төлевилел офизин тургускаш, төлевилелди хевирлээрин дагзып тур мен. Ону «Чурттап турар суурум» деп адаарын саналдадым. Төлевилел эвээш дизе-ле беш чылга санаттынган болур ужурлуг. Эгезинде анализ чоруткаш, айтырыгларны болгаш чылдагааннарны тодарадыр, чон чыыштарынга ажык чугаадан чорудар. А оон бүгү суур-биле шимченириниң тодаргай планын азы суурнуң хөгжүлдезиниң программазын бадылап алыр. Ол программа болгаш ооң боттаныышкыны чаа төлевилелдиң үндезинин тургузар. Чазакта шиитпирни хүлээп алган бис – яамылар болгаш албан черлери суурлар санынга кураторлар болур. Ол чаа төлевилелге тус черниң төлээлекчилер хуралдарындан эгелээш, Тываның парламентизинге чедир республиканың депутат корпузу база киржири чугула» - деп, республиканың Баштыңы Дээди Хуралга Айыткалында айыткан.  

Парламент даргазы Каң-оол Даваа Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хем суурга четкен. «10 культура бажыңнары» төлевилел чорудуу-биле чаа культура бажыңын байырлыг байдалга чоокта чаа ажыткан. Тус черниң чурттакчылары чунар-бажыңны катап ажылдадып, ол-ла оран-савага хеп чуур черни база ажыдар бодалдыг. Бир дугаарында төлевилел-смета документациязын кылыр.  

Улуг-Хем кожууннуң бичии суурларынга база Кызыл кожууннуң Шамбалыгга декабрь төнчүзүнде ындыг ужуражылгалар эрткен. Каа-Хем кожууннуң 7 бичии суурунга чоннуң чыыштарын чыгган. Чижээ, бо чылын 100 чылын демдлеглээр Ильинка суурну чаагайжыдар. 

Чоннуң эгелекчи санал-оналдарын элээн каш угланыышкыннарга чарып болур: бүдүрүлге - Көк-Хаакка болбаазырадылга цегин, Кундустугга комплекстиг үлетпүр цегин; туризм - Сизимге аңныыр белеткелиниң пунктузун, Бүрен-Аксынга турисчи бажыңны; спортчу - Бояровка, Суг-Бажы база Сизимге уруглар болгаш күш-культура шөлдерин ажыдары көрдүнген. 

Оон аңгыда бирги ээлчегде шиитпирлээр айтырыгларны база чугаалашкан. Көк-Хаакта базар кудук чок, Бояровкада суггат системазы ажылдавайн турар. Чоокку үеде акшаландырыышкын дөстерин ам-даа тодарадыры-биле, Каа-Хем кожууннуң бичии суурларының социал-экономиктиг хөгжүлде программазының төлевилелин белеткеп кылыр. Ажылчын бөлүктүң специалистери республика Чазаандан кандыг дузаны ап болурун, биче суурлар төлевилелдерин болгаш хамааты эгелээшкиннерни деткиир талазы-биле конкурстуң негелделерин тайылбырлаан.  

Тыва Республиканың бюджединден муниципалдыг тургузугларның бюджеттеринге төлевилелдерни кады акшаландырарынга субсидияларны бээриниң төнчү чурумун тодарадып база төлевилелдерниң конкурс шилилдезин чорудар дүрүмнү ылавылап турарын республиканың төлевилел офизи дыңнаткан. ТР-ниң Чазааның доктаалы-биле ол документини бадылаар.

 Республика конкурузунга киржир кол негелделерге – төлевилелди шилиирде хамаатыларының албан киржилгези, субсидияның түңүнден 10 хууну муниципалдыг бюджеттен кады акшаландырары, айтырыгның дээштии база төлевилелдиң чугула хереги хамааржыр.  

Чамдык суурларда кол кичээнгей херек айтырыглар хажыызында артып каап турар. Чон чыыжы эрткен Тес-Хем кожууннуң О-Шынааның Культура бажыңынга капиталдыг септелге негеттинип турар. Ийиги каъдын ажыглавайн турар болгаш, кол залды одап турза-даа, сериин, кижилер даштыкы хептери-биле олурар. Аңаа тудуш спорт зал соок болганындан, кыжын ажылдавас. 

«Ындыг төлевилел барынга өөрүп тур бис. Клувувус ийи каът, амгы үеде кырыкы каътты ажыглавайн турар. Клубту канчаар-даа одаарга, ол дөмей-ле соок болур. Ийиги каъттың капиталдыг септелгезинге, аңаа база спорт залга пластик соңгалар салырынга дузалашкан болза. Бистиң аныяктарывыс хол бөмбүүнүң республика маргылдааларында эки киржип турарлар, бир эвес ол кылдына бээр болза, дыка эки. Шагда спортчу инструктор база турган, ам чок. Ам ындыг эрге-дужаалды катап тургузарын күзээр-дир мен» - деп, Культура бажыңының эргелекчизи Саяна Дамбаа чугаалаан. 

Тус черде школа директору Айдыс Одекей өөреникчилер саны эвээжеп турарын дүвүреп чугаалаан. Амгы үеде школада 160 өөреникчи бар. Чоннуң өскээр көжүп чорууру анаа-ла ындыг чүүл болу берген, ада-иелер ажы-төлүнге эки эртем-билигни, немелде билиглерни база бээрин күзээр. Ү-Шынааның чону мал чеми белеткээр бааза тургузуп, хлеб быжырар чер ажыдып, черлик эм оъттар чыыр пункт организастаар бодалдыг. 

Көдээ суурлар чурттакчыларының бодалдары колдуунда дөмей. Кол-ла чүве, мурнады күүседир төлевилелдерни болгаш саналдарны тодарадып, ооң боттанылгазының арга-хевирлерин ылавылаары болур. Тус чер чагыргазының база чоннуң бодунуң күжү-биле чүнү шиитпирлеп болурун, оон кожуун чагыргазындан, республика ведомстволарындан база Чазактан кандыг дузаны алырын ылавылаар. Көдээниң чону «Чурттап турар суурум» губернатор төлевилелинден аңгыда, республика яамыларының аңгы-аңгы программаларындан деткимчелерни ап болур. Тываның биче суурларын хөгжүдериниң аңгы-аңгы аргалары 24 программада киирген.  

«Суурнуң чурттакчы чонунга улуг ажыкты эккээр төлевилелдер тиилээр ужурлуг. Социал ужур-дузазы улуг төлевилелди республика деңнелинге деткиир арга хөй. Оон аңгыда, яамы бүрүзү суурларны хөгжүдеринче угланган ол болгаш өске-даа адырларны аңгы база деткиир. Суурну хөгжүдериниң чиге угланыышкынын алыр дизе, беш чылдың — 2018 чылдан 2022 чылга чедир программаны ажылдап кылыр апаар. Ынчангаш чыл санында экижидип-ле бар чыдар. Чон чыыжында бирги ээлчегде чүнү кылырын сайгарып, ону кижилер бадылап алыр» - деп, ТР-ниң экономика сайыдының бирги оралакчызы Ренат Ооржак чугаалаан.  

Бо чоокку хонуктарда Тожу, Таңды, Бай-Тайга база Тере-Хөл кожууннарга чон чыыштарын чыыры планнаттынган.