Анчымаа-Тока аттыг школа

Көп-Сөөк сумузунуң араттары Кызыл-Дагга эге школаны 1948 чылда улусчу арга-биле тудуп эгелээш, 1949 чылдың сентябрьда ажыглалга киирген. Школа тударынга херектиг чудуктарны  арбаннарның өреге бүрүзүнге  хуваагаш, сөөртүп чедирер хуусаазын айтып берген. Араттар бо ажылга кончуг идепкейлиг киришкеннер, чүге дээрге уругларын өөредир школа аалдарның коданнарындан ырак эвеске туттунар, мурнуку чылдарда ышкаш ажы-төлүн ол-бо суурларже аъттыг, чадаг  чедирип, шүүдеп турбас болу бээр.

Шивилиг, Чыланныг, Тура болгаш өске-даа тайгаларга белеткээн  шынарлыг  чудуктар чогуур үезинде тудуг шөлүнге дүшкен. Кызыл-Мажалык, Тээли суурларның школаларының, албан черлериниң бажыңнарын тударынга мергежээн, арга-дуржулгалыг, кончуг шевер Көп-Сөөктүң тудугжуларын школаны тударынга хаара туткан. ТАР-ның Күш-ажыл ордениниң эдилекчизи Хертек Шожун-оол,  Салчак Сүрүң, Салчак Шөмбүл, Иргит Балчын, Салчак Энге, Салчак Намчыл, Иргит Оттуг-оол, Салчак Очур, Хертек Тойбухаа, Хертек Мижит-Доржу болгаш өске-даа хөй санныг тудугжулар школа тудуунга бир демниг ажылдап турганнар. Ынчангаш школаны Тываның Россияга каттышканының 5 чыл оюннуң бүдүүзүнде, 1949 чылдың сентябрь 1-де ажыглалга киирген. Школаның эргелекчизинге Хертек Дагбыевич Комбу ажылдап кирген. Ооң өөнүң ишти Салчак Анандыевна Дойтаң  бирги класстың башкызы болган.

1948 чылда Мугур-Талга «Кызыл тук», Мажалыкка «Чаа орук» колхозтарны организастаан.1949 өөредилге чылында өөренир назылыг уругларның саны көвүдээни-биле районнуң өөредилге килдизиниң дужаалы-биле бо ийи колхозтуң төвүнге эге класстарны ажыткан, ооң башкыларынга Мугур-Талга Буянды Хомушкуну, Мажалыкка  Шооча Хомушкуну томуйлаан. Сөөлүнде оларны Кызыл-Даг школазынга кадыпкан.

Абаканга педучилище дооскан Евдокия Григорьевна Кулакова —  1950 чылда  школага баштай келген орус дыл башкызы, он ажыг чылдың дургузунда ол үре-түңнелдиг ажылдаан.

Кызыл-Даг школазы ажыттынып турда, аңаа чүгле ийи класс өрээли турган. Олар сыңышпастай бээрге, делгем класстарлыг ийи школа бажыңын немей туткан. Өөредилге-кижизидилге ажылын чорударынга школага таарымчалыг байдал дүрген тургустуна бээрге, 1953 чылда ону чеди чыл школазы кылдыр организастаан, оон сес чыл школазы болу берген. Ынчан мени школаның өөредилге эргелекчизинге томуйлаан. 1953 чылдан эгелээш,  ССРЭ-ниң янзы-бүрү хоорайларынга башкының дээди болгаш ортумак эртемин чедип алган дыка хөй башкылар  школага келген. Оларга Сундукова, Сычева, Большакова, Сидорова, Шохина, Вайтман, Смолин, Брюханова, Леонова, Кудрявцева болгаш өске-даа башкылар хамааржыр. Беш класстан эгелээш кичээлдерни чүгле орус дылга эрттирип турганы  өөреникчилерниң орус дыл өөренип алырынга чогумчалыг болган. Ол  үеде  өөреникчилерниң  саны дөрт чүс ажып, башкыларның саны 50 чедип турган чүве.

1969 чылда Кызыл-Даг ортумак школазы болу берген, ооң ажыл-чорудулгазынга чаа үе-чада эгелээн. Чүл дээрге, ортумак школаны билии шыырак, амыдыралга төлептиг, ажыл-ишчи аныяктарны доостурар сорулга салгаш, ону боттандырар дээш башкылар коллективи ажылдап кирген, ам-даа ажылдап турар. Школа бир дугаар он классчыларын 39 кижини 1972 чылда доостурган. Бо доозукчулар кончуг төлептиг аныяктар болган, дыка хөй кижи дээди болгаш ортумак тускай өөредилге черлерин дооскан. Оларның аразындан республиканы удуртур албан-дужаалга чедир депшээннер безин бар. Борис Күдерек Тыва Республиканың кадык камгалал сайыдынга, Валерий Ооржак ТР-ниң үлетпүр сайыдынга хөй чылдарда  үре-түңнелдиг ажылдааннар.

Кызыл-Даг ортумак школазы дөртен ажыг чылдарның дургузунда бир муң хире аныяктарны амыдыралдың делгем оруунче киирген. Оларның аразындан шылгараан он бир оолдар, кыстар мөңгүн медальдыг доосканнар. Школа доосканнарның дээди болгаш ортумак өөредилге черлеринче кирип база  доозуп турарларның саны, чыл келген тудум-на, көвүдеп орар.

Хертек Амырбитовна Анчимаа-Тока төрүттүнген, өскен чери, бажы бедик Бай-Тайгазын, көгү-шыгы хөлбелчиңнээн Көп-Сөөгүн кажан-даа утпайн, ооң хөгжүлдези дээш сагыш салып чораан. Кызыл-Дагга школа тудуп эгелээрге, тудуг материалдары, өөредилге дериг-херекселдери-биле хандырарынга боттуг  дузазын  чедирип турган. Дүн-хүн чок ажылдыг малчыннарның 50 ажы-төлү чурттаарынга, чемнениринге, өөрениринге бүгү талазы-биле таарымчалыг интернатты дарганың сүмези, киржилгези-биле тудуп берген.

Х.А.Анчимаа-Тока Көп-Сөөктүң шеверлериниң   бурунгу даш чонар уран чүүлүн хөгжүдеринче сагышты  салып чораан. Шевер Коштай оглу Тойбухаага  бо дугайында чугаалааш, Кызыл-Даг школазының өөреникчилерин бо уран чүүлге өөредир хемчээн алырын сүмелээн. Мастер бо ажылды канчаар организастаза ажыктыг болурун элээн үр боданган. Эвээш санныг үш-дөрт кижи өөредирге эки  түңнел бербес, ынчангаш хөй кижи киржикчилиг  бөлгүм  эвилелдээрин ол шиитпирлээн. Школаның удуртулгазы мастерге боттуг дузазын чедирген, тускай классты  аңгылап берген. Каш-ла чыл эрткенде, школачыларның аразындан кайгамчыктыг шевер аныяктар шылгарап үнген.

Сөөлгү чылдарда бо школа «Өөредилге системазынга национал культураны ажыглаары» деп  республиканың шенелде шөлү болуп турган. Ыяшка уран чурулга, чонар-даш чонар, алгы-кеш кылыглары, уран дааранылга, танцы-сам  кичээлдерин тыва национал культураның үндезиннерин эки билир мастер-башкылар эрттирип турган. Бо шенелде-дуржулга ажылын эртемден, ТКУ-нуң доцентизи Клара Доржу удуртуп турган. Салдынган сорулганы школа чедиишкинниг күүсеткен.

Бо школаның директорлары чораан:  Хертек Комбу, Салчак Майны, Иргит Бичелдей, Каң-оол Седип, Сарыг-Донгак Ким-оол, Бараат Делег-оол, Адыгбай Кызыл-оол, Хертек Калдар-оол, орус дыл башкылары: Евдокия Кулакова, Варвара Леонова, Полина Сундукова, РФ-тиң школазының алдарлыг башкызы  Долзанмаа  Суглай-оол, ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг башкылары: Салчак Дойтаң,  Александра Сүрүң, Светлана Сарыглар, РФ-тиң  өөредилгезиниң тергииннери: Көкен Хертек, Болат Килик, Өшкү-Саар Монгуш, Чечекмаа Артаа, Бичелдей Болат, Надежда Манзат, Салчак Күдер-оол, Салчак Чодураа, Вера Сүге-Маадыр, Сергей Сүге-Маадыр болгаш өскелер-даа онаашкан ажылын ак сеткилдиг күүседип келгеннер. Кайгамчыктыг шеверлер, талантылыглар: Хертек Тойбухаа, Саая Көгел, Дондук Дойбуха, Владимир Салчак, Сергей Кочаа, Раиса Тас-оол, Хертек Чыган, Рада Хертек  школачыларны  чазанырынга, дааранырынга, хөгжүмге, танцы-самга өөредиринге улуг үлүүн кииргеннер.

Херээжен удуртукчу, ниитилелге, күрүнезинге чедиишкинниг ажыл-ижи-биле шылгараан, ооң-биле ады алдаржаан көскү күрүне ажылдакчызы Хертек Амырбитовна Анчимаа-Токаның адын мөңгежидип, Кызыл-Даг ортумак школазынга  2012 чылдың ноябрь 13-те тывыскан. Бо дээрге республика чергелиг ужур-уткалыг төөгүлүг найыр болган.

Шылгараңгай күрүне ажылдакчызы кижиниң алдарлыг адын эки ажылдыг коллективке тыпсыр ужурлуг, ол болза Кызыл-Даг ортумак школазы болган. Бо дээрге школа коллективинге улуг өөрүшкү, чоргаарал болган, ооң-биле чергелештир ол кончуг шыңгыы, бедик харыысалгага школаның башкыларын, өөреникчилерин, оларның ада-иезин онаап турар. Ол чүл дээрге, бо шылгараңгай удуртукчу, өгбези ышкаш, ону дөзеп салгаан келир үеде парламентиниң, чазактың удуртур албан-дужаалдарынга ажылдаар арга-шинектиг төлептиг аныяктарны өөредири болгаш кижизидери болур. Ону амыдыралга боттандырарының бүгү-ле аргалары, курлавырлары, дуржулгазы школа коллективинде бар.

Бо школа чүгле Бай-Тайга кожууннуң эвес, Тываның эки ажылдыг школаларының бирээзинге хамааржыр. Школаның шевер өөреникчилериниң чонар-даштан сиилбирлеп чазаан ажылдары ССРЭ-ге, Россияга, даштыкы чурттарга эрткен делгелгелерге киришкеш, доктаамал мактадып келген. Ооң ачы-хавыяазы-биле Кызыл-Даг даш чонар шеверлер школазы ады хөйге билдингир болу берген. Школа доосканнарның аразындан Россияга, Тывага алдаржаан шеверлер шылгарап үнген. Оларга РФ-тиң алдарлыг чурукчузу, Россияның Репин аттыг болгаш Тыва Республиканың Күрүне шаңналдарының эдилекчизи Дондук Дойбухаа, дээди эртемниг скульптор, ТР-ниң уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы Александр Ойдуп, Тыва Республиканың болгаш культураның алдарлыг ажылдакчылары Валерий Ооржак, Владимир Салчак, Сергей Кочаа, РФ-тиң алдарлыг чурукчузу  Алексей Кагай-оол, ТР-ниң Күрүне шаңналының эдилекчизи Хертек Мөңгүн-оол болгаш өске-даа он-он алдар-аттыг шевер аныяктар хамааржыр. Школаның доозукчуларының аразындан Борис Күдерек — Тываның кадык камгалал сайыдынга үре-түңнелдиг ажылдаан, ам боду тускай эмнелгелиг, медицина эртемнериниң кандидады, Валерий Ооржак — Тываның үлетпүр сайыдынга он ажыг чылда чедиишкинниг ажылдаан, ам ТКУ-нуң ректорунуң оралакчызы,  экономика эртемнериниң кандидады, Дан-Сүрүң Тадар-оол — математика эртемнериниң кандидады, школаны мөңгүн медаль-биле дооскан, Росси Күжүгет эмчи, медицина эртемнериниң кандидады, Александр Салчак — Тываның Улустуң артизи, Салчак Борбак-оол — ТР-ниң алдарлыг артизи. Бо даңзыны оон-даа уламчылап болур.           

Школа —  РФ-тиң Президентизи В.В.Путинниң бир миллион рубль грант шаңналының эдилекчизи. «Сибирьниң өөредилгези» деп  Новосибирск хоорайга болган делегейниң эртем делгелгезиниң алдын медалы-биле шаңнаткан…

Тываның шылгараңгай, көскү ажылдакчызының адын тывыскан школаның башкылар коллективи бо атка төлептиг болурун эң-не харыысалгалыы-биле медереп билип, ону чедип алыры-биле өөредилге-кижизидилге ажылының утка-шынарын  улам экижидеринче угланган хемчеглерни ап турар. Олар чаңгыс чер-чурттуу, Бай-Тайганың шылгараңгай улуг уруу Хертек Амырбитовна Анчимаа-Токаның адынга кезээде төлептиг болурун, кайгамчыктыг кижиниң быжыг тура-соруктуг, эрестиг, орлан, омак, эртем-билиглерже, күзээнин чедип алырынче  чүткүлдүг, ажыл-агыйжы аажы-чаңынга, үлегер-чижээнге аныяктарны өөредип-кижизидер дээш шудургу ажылдап турарлар.

Таан-оол Хертек.