Хөгжүлдеңде үлүг-хуум бар

Хоочун библиотекарь, ам хүндүлүг дыштанылгада орар Сереңмаа Норбуевна Маадыр-оол— «Шын» солуннуң чарлааны «Төрээн чуртуң төөгүп берем» деп мөөрейинге киржир күзелин илереткен баштайгы бижикчилеривистиң бирээзи. Бодунуң төрээн сууру Кызыл-Мажалык болгаш төрээн кожууну Барыын-Хемчиктиң ооң караанга өзүп-сайзырап келгениниң болгаш ооң онзагай черлериниң дугайында мынчаар сактып бижээн.

Барыын-Хемчик кожуун — Тывавыстың база бир каас-чараш бойдус чурумалдыг черлериниң бирээзи. Ол — республиканың барыын талазында. Ында кадыр-берт тайга-сыннар, алгыг, делгем хову-шөлдер, улуг-биче хемнер чаптылган. Барыын-хемчикчилер амгы үеде чаартылганы шиңгээдип апкан, бедик көдүрлүүшкүн-биле ажылдап, чурттап турар. Кожууннуң чурттакчы чонунуң ниити саны сөөлгү чизе-биле 125 муң ашкан.

Барыын-Хемчик кожууннуң төвү Кызыл-Мажалык – мээң төрүттүнген суурум. Бөгүн ында 5 муң 300 кижи чурттап турар. Кызыл-Мажалык 1929 чылда тургустунган. Төрээн суурумга дараазында одуругларны бараалгаттым.

Кара чаштан ойнап өскен

Кайгамчыктыг чараш суурум.

Кызыл-Мажалык кырлаң-кырлаң хаяларлыг.

Кырындыва үне бергеш,

Кайгап, харап мага ханып тургулаар мен.

Хоор сарыг дазыр шөлдер, дажыг хемнер,

Хоорай, суурлар адышта дег көстүп келир.

Анай-хаактар Хемчик дургаар

Аккыр-аккыр чыскаалыпкан тургулаар.

Хектер үнү тааланчыг чаңгыланган,

Хертек сынныг теректерлиг өскен черим.

Оолдуң, кыстың ойнаар чери

Оргу шөлдүг чараш даавыс,

Чүс-чүс чылдар дургузунда

Чүрээмде сен, Кызыл-Мажалык.

Мен өске бичии өөрүм-биле деңге 50-60 чылдар үезинде Тывага чаа-ла чаа амыдырал хөгжүп эгелээн эки үеде төрүттүнген мен. Миннип келиримге-ле, суурувуска чаа-чаа тудуглар, бажың-балгат эмгежок немежип, туттунуп турар чораан.

Эге класска өөренип чедип кээримге, школаны чаа дерип, каастап каан, ханаларында чуруктар, карталарны аскылап каан боор. Ол школам ам чок, бузуп каапкан. Ооң орнунга ам чаа школа тудар.

Бистерни 5-ки класстан эгелеп орус башкылар өөредип эгелээни дыка солун болган. Ол башкылар Волгоград, Краснодар дээн ышкаш улуг-улуг хоорайлардан чедип келгилээн. 5-ки класска клазым башкызы Светлана Александровна Эртине турган. Ол — орус дыл башкызы. Авазы орус, ачазы -- тыва. 8 класска өөренип турувуста башкывыс бир орус оол-биле өгленип алгаш чоруй барган, адын Светлана Александровна Стремоусова дээр чүве. Ол башкывыс чоокка чедир Кызылдың 1 дугаар школазынга ажылдап турганын билир мен. Мээң эң ынак башкым ол-ла болгай.

Эмнелгеге ол үеде база-ла орус эмчилер ажылдап турганын сактыр-дыр мен. Ынчан эмнелге каш борбак бажың чүве, ам болза өкпе аарыглар эмнелгези-дир ийин. Ооң чанынга бичии оран-савага божудулга бажыңы турган, авам мени аңаа божаан. Кызыл-Мажалыкты ынчан суур эвес, хоорай дижир турдувус. Мээң сагыжымда төрээн суурум хоорай хевээр артып калган.

1960, 1961 чылдар үезинде Ак-Довуракка даг-дүгү болбаазырадыр фабриканың тудуу эгелээн. Хемчик кежилдир ынчан ийи үзүк черге ыяш көвүрүглер турган. Ол көвүрүглерни бускаш, амгы бо көвүрүглерни туткаш, байырлыг ажыдыышкынын эрттирип турганын көрген бис. Клазывыс башкызы Светлана Александровна бисти ол көвүрүглерже бо-ла экскурсияладыр турган.

Чоорту суурувуска бажың-балгат, албан организациялар дыка дүрген немежип эгелээн. Ачам МТС деп черге ажылдап турган (машина-трактор станциязы). Ол кожууннуң эң улуг организацияларының бирээзи турган, ажылдакчылары-даа, ажылчыннары-даа дыка хөй: инженерлер, механиктер, трактористер, чолаачылар.

Канскиниң библиотека техникумун дооскаш, ынчангы Барыын-Хемчик райком партияның библиотеказынга ажылдай берген мен. Ол эрги райком турган бажыңда ам шериг комиссариады бар. Райкомнуң чаа оран-савазынче 1974 чылда көжүп кирдивис. Ооң чанынга В.И.Ленинге тураскаал ажыдыышкыны улуг байырлал болуп турганын дыка эки сактыр-дыр мен. Кызыл галстуктарлыг пионерлер айыраң-каас чечектер-ле! Чоорту ол тураскаал чанынга 15 аңгы республикаларның туктарын база тургускулапкан, хевирлиг, чаражы-даа аажок чүве ийин. Ол шөлдү кызыл-мажалыкчылар Ленин шөлү дээр. Хамык-ла байырлалдар аңаа эртер.

Ленинниң тураскаалын «Дөң-Терезин» совхозтуң конторазының даштынга тургузар бодап, ооң парторугу Даржаа Сайын-оолович Саая Ленинград хоорайдан чагыттырып алган. Абазага чедир демир-орук-биле, оон Барыын-Хемчикке чедир машина-биле сөөртүп эккеп алган ышкажыл. Ынчан Барыын-Хемчик партия райкомунуң бирги секретары В.Чернов турган. Бичии суурга баштыңчының тураскаалын тургускаш канчаар, кожуун төвүнге тургусса дээш Д.С. Саая-биле маргышкан-дыр. Ынчалдыр чылдар эртип-ле турган, Дөң-Терезинге 6 чыл кадагалаттынып чыткан тураскаалды райкомнуң чаа оран-савазы ажыглалга кирер дей бээрге, кээп ооң баарынга тургускан. Ам-даа ында турар.

Чүргүй-оол аттыг парк сөөлүнде ажыттынды. Культура килдизиниң ажылдакчылары ону аштап-арыглап, дерип, каастап турар чүве. Ооң мурнунда, бис бичии турувуста улуг көвүрүг ындынга парк турган. «Веранда» база бар, аңаа аныяктар танцылаар, концерт-оюн көргүзер, дыка солун.

Эрги клуб аалчылар бажыңының чанынга турган. Аалчылар бажыңын чаа тудупкан турда, Ак сумузунуң эң хөй мал-маганныг Самдар-Кожай дээрзи: «Бо бажыңны уругларымга садып берген болзумза, өртээ чеже боор чүве ирги?» —деп айтырып турган дижир. Чоннуң чугаазы-дыр ийин, та шыны, та оюн-баштаа чүве. Ол үелерде улус бажың-балгат садып ап деп чүве билбес. Хуу бажыңнарлыг кижилер ховар.

1960-70-80 чылдар үезинде комсомол, партия ажылы аажок диңмиттиг, солун чүве-ле болгай. 1977 чылда партия кежигүнү кижи-дир сен дээш кожууннуң төп библиотеказынга ажылдаар кылдыр чоруткан. Аңаа кээримге, тускай эртемниг кадрлар шуут чок турду. Дээди эртемниг, эге класстар башкызы Анастасия Танчытовна-биле кады ажылдап турдувус. Ажыл дээнде карак кызыл, аажок эптиг-эвилең кижи боор. Чоорту аныяктарны өөредип, кадрлар-биле четчелеттинген бис.

1979 чылдың чайынында клуб өрттенген соонда библиотека чок арткан бис. Уругларның уран чүүл школазынга немей тудуг туткаш, библиотекавысты ынаар көжүрген. Ол үелерде клуб, библиотекалар бичии, хензиг бажыңнарга тургулаан, ол хиреде культура ажылы чон аразынга кончуг чымыштыг иш турган.

Барыын-Хемчик кожуунувустуң адын төлептии-биле камгалап чораан культураның хоочуннарының аттары бо: Дырышпан Монгуш, Кара-Кат Ооржак, Эрес-оол Ооржак, Чойган Көгел, Базыр-оол Хомушку, Базыр-оол Ооржак, Сайын Монгуш, Өпей Куулар, Чаш-оол Куулар, Римма Сарыглар, Манчын-оол Монгуш.

Сарыг шажынны нептередип сайзырадырынга үлүүн киирип, буян кылып, Бурятияның Иволга хүрээзинге ажылдап чораан Кенден Сарыглар башкывысты чоргаарал-биле сактып ор мен. Тоолчу Күжүгет Чөлбеяк, чурукчу Всеволод Тас-оол, Улустуң чогаалчызы Салим Сүрүң-оол, шүлүкчүлер: Антон Yержаа, Зоя Намзырай, журналистер: Алексей Бегзин-оол, Чкалов Мандыынчы, Василий Хомушку – шупту Барыын-Хемчиктиң ат-сураглыг ажы-төлдери-дир.

Кызыл-Мажалык дааның чанынга ынчан сүт заводу турган. Сүттү аңаа хүлээп ап, лабораторлуг ажылдарны кылып, сүттен өреме, үс, творогту бүдүрүп турган. 8 класс доосканым соонда чайгы дыштанылгада ачам мени аңаа ажылдадып киирип каан. Сливкиден үс кылгаш, ону савалааш, ясли-садтарже, столоваяларже, садыгларже чорудар. Ажылывысты орус лаборант угбай хынаар турду. Сүттү совхозтарның сүт-бараан фермаларындан сүт сөөртүр машиналар дажыглап эккээр. «Бижиктих-Хая», «Суг-Кажаа», «Адыр-Мажалык» дээш, өске-даа сүт-бараан фермалары ынчан турган.

Бижиктиг-Хая. Кожуун төвүнден 8 километр черде даг. Суурнуң адын база бо дагның ады-биле адаан. Хаяларда бижиктер, аң-меңнерниң чуруктары болгаш Будда бурганның чуруктары бар. Суурже чоруп орарга, ховуда даш кижи-көжээ бар. Шаанда улуг улус ону оюп эртер, аңаа дегбес, чоокшулавас дижир. «Чок болган дайынчы кижиниң чевээ-дир, олче хол айтып болбас» дээр чүве. Амгы үеде ону ажык дээр адаанда музей экспонады кылып каан. Ону чүгле Тываның эвес, кады-кожа республикаларның чурттакчылары, Москва, Питерден безин кээп сонуургап көрүп турар. Эртемденнер бо кижи-көжээни 300 чыл туруп турар деп тодараткан. Бөгүн аңаа барып көөр болзуңарза, эрткен-дүшкен чорумалдардан аңгыда, ыяап-ла аңаа чүдүп-тейлээр дээш кээп турар кижилер эмгежогун эскерип каар силер. Кижи-көжээниң солагай талакы багай кулаанга (чирлип калган) сымыранып, сагыш-сеткилин үлежип, чажыттарын ажыдып, кежик-чолду дилеп турары чажыт эвес. Төөгүнүң тураскаалын ыдыктап, чүдүп-тейлеп чоруурунда багай чүү боор харын.

Yттүг-Хая. Шаанда бо дагже база тывалар үнмес турган. Амгы үеде ону ыдык черлерниң бирээзи кылып, чон чүдүп, тейлеп турар апарган. Маңаа кайыын чон келбес дээр!

Шагда ачам сугнуң чугаазын бичиимде дыңнаарымга, мынчаар чугаалажыр чүве: «Аъттыг кижи чортуп олурарга, ол даглар уундан сырын аайы-биле катай ырлаан-даа ышкаш, ыглаан-даа ышкаш херээжен кижиниң үнү дыңналып кээр дээр».

Бир солун чүве — бо дагга 1929 чылда Отто Менхен-Хелфен деп англи эртемденниң кээп чорааны. Ол сактыышкынында мынчаар бижип турар: «Чоок-кавының чурттакчылары-биле ужуражып чугаалажырымга, Европа чурттарындан мен-не бир дугаарында маңаа келген хевирлиг-дир мен».

Бо эртемден 1894 чылда Австралияга төрүттүнген. 1927 чылда социализмниң идеяларынга сонуургалы-биле Совет Эвилелинче чедип келгеш, Москваның марксизм-ленинизм институдунга ажылдап кирген. 1929 чылда Тывадан Чөөн чүк улустарының коммунистиг университединге өөренип турган тыва студентилерге үдедип алгаш, маңаа кээп, шинчилел ажылдарын кылгаш, «Азияның Тываже аян-чорук» («Путешествие в азиатскую Туву») деп номну бижээн. Ол номну чырыкче 1931 чылда парлап үндүрген. Ол-ла номну 1992 чылда англи дылга Лос-Анджелеске чырыкче парлап үндүрген. Ында Барыын-Хемчиктиң Yттүг-Хаяже аян-чоруун бижээн демдеглелдерин киирген болуп турар. Бөгүн-даа Yттүг-Хая туризмниң бир онзагай чери хевээр. Ылаңгыя часкы, чайгы үелерде оон улус-чон үзүлбес.

Шекпээр сумузунуң девискээринде Суглуг-Ой аржааны бар. Бо аржаанга шаандан бээр улус-чон чүс, дамыр аарыг, аскактаан кижилер кирип, эмненип чораан. Ол үелерде машина-техника деп чүве бар эвес, ынчангаш чон аъттыг, тергелиг, чадаг-даа чедип турган.

Барыын-Хемчик кожууннуң девискээринде эм оъттарлыг, кат-тооруктуг, аржаан сугларлыг черлер хөй. Эң ылаңгыя Хемчик хемниң унунда чыжыргананың хөйүн кайгап каар силер. Ылаңгыя күзүн сывын ууп чадааш, черже халая берген тургулаар чыжырганаларның чаражын, чаагайын чүү дээр!

Бөгүн төрээн суурумну, кожуунумну сактып ора, кады ажылдап чораан эш-өөрүмнү бодап, Кызыл-Мажалыктың база Барыын-Хемчиктиң өзүп сайзыраанынга чоргаарланып ханмас-тыр мен. Ында мээң база эш-өөрүмнүң үлүг-хуузу бар деп сеткилим өөрүп чор.

Сереңмаа Маадыр-оол. Кызыл хоорай.