Чаа Чыл белээ — бриллиант аржыыл

Ат-сураглыг орус ыраажы Людмила Зыкина хуулгаазын үнү-биле, хар-дүвүлүг соок бо кежээ Оренбургтуң чөөк аржыылы-биле эктиң шуглап ал, авай, деп уярадыр бадырып чораан болгай. Ыр-шоорда кирген бо аржыыл Оренбургту алдаржыткан деп чугаалап болур. Ынчалза-даа бо ыр чогааттынмаан, Зыкина ону чон мурнунга ырлап үнүп кээр мурнунда Оренбургтуң аржыылы тус черниң ус-шеверлериниң шаг-шаандан аргып, садып турганы аржыылы чораан деп, чугаа база бар. Чараш үнү-биле хамыкты кайгаткан ыраажының чогаадыкчы ажылының дугайында кайы-ла-бир солундан номчааным бо чүүлдү «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң делгелгезинге Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хемниң ус-шеверлериниң делгээн аржыылдарын бөлүк уругларның чарашсынып магадаанын көргеш, сакты хонуп келген мен.

Эйлиг-Хем дээрге даг-даш оран-чурт болгаш, эң ылаңгыя өшкү азырап өстүреринге агаар-бойдустан-на чаяаттынган. Төрээн чериниң чаяалгазы эйлиг-хемчилерниң амыдырал-чуртталгазынга, ажыл-ижинге, салым-чаяанынга база салдарлыг болган. Оларның амгы үеде кол ажылдарының бирээзи – ангор өшкүлерни азырап өстүрүп, ооң дүгүнден аржыылдарны, платьелерни дээш, хеп аймаан аргып кылыры. Аргып кылганы хеп аймаан хөйге көргүзер, ооң шынарын хереглекчилерге таныштырар арганы эйлиг-хемчилерге «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели берген. «Бистиң суурнуң чурттакчыларының аргып кылганы хеп аймааның кончуг үнелиг талазы – тус черниң ангор өшкүлериниң дүгүнүң онзагай шынарында – деп, Эйлиг-Хемниң суму чагырыкчызы Наталья Дакыр-оол чугаалап турду. — Өшкүлеривистиң дүгү бриллиант чайырлыг. Оларның дүгүн кандыг-даа будук-биле будуп каарга, үр болбаанда будук оңуп, дүжүп каар, өшкүлерниң дүгүнүң бойдустан чаяаттынган өңү катап кирип кээр. Ону эртемденнер бистиң өшкүлеривистиң дүгүнүң тывызык шынары-дыр деп чугаалап турарлар. Ынчангаш өшкүлерниң дүгүн өң аайы-биле аңгылап, чүң ээрип алыр бис. Өшкүлеривистиң дүгү ак, кара, хүрең өңнүг болганда, ындыг өңнерлиг аржыылдарны, хеп аймаан эйлиг-хемчилер аргып кылып турар. Эң ылаңгыя аржыылдарны ак, кара, хүрең өңнерлиг кылдыр каастап, угулзалап тургаш, аргып каарга, дыка чараш боор».

Каш чыл бурунгаар эйлиг-хемчилер кижи бүрүзү бодунуң дужунда хеп аймаа аргып, ону садып турган болза, сайгарлыкчы Анюта Ооржак чаңгыс чер-чурттугларын эвилелдеп, дүктен хеп аймаа, эт-сеп аргып, сырып кылырын калбаа-биле организастаан. Ангор өшкү кадарчыларындан дүктү садып алгаш, ону Эйлиг-Хем суурнуң чурттакчыларынга чугдуруп, чөөгүн аштадып, өң аайы-биле аңгылап, дүктен чүң ээрип, оон аржыыл дээш, өске-даа чүүлдерни аргыдып, сырыдып кылдырып кирипкен. Ол ажылды ынчаар организастаарының үндезини черле бар турган, чүге дээрге эйлиг-хемчилерниң херээжен чонунуң барык шуптузу аргыттынар. Оларның аразындан эң ус-шевер аргыттынарлары база шүглүп үнүп келгеннер. Ольга Көк-ооловна Түлүш, Валентина Михайловна Дакыр-оол, Нина Кыргысовна Кырлыг-Кара оларның аргаан чүүлдериниң шынары дыка эки. Тус ус-шеверлериниң аразында Совет Эвилелиниң үезинде Казахстанга дүктен хеп аймаа аргыырынга өөренип чорааннар база бар. Ус-шевер кижи бир айда үш платьени аргып шыдаар. А ындыг мергежилдиг ус-шеверлер Эйлиг-Хем сумуда 15-20 хире кижи. Оларның ажылының бүдүрүкчүлүүн улгаттырар, хөй продукцияны бүдүрүп үндүрер дээш сайгарлыкчы Анюта Ооржак дүктен кылыглар аргыыр дериг-херекселди садып ап эгелээн.

Эйлиг-Хемниң ус-шеверлериниң ангор өшкүлерниң аңгы-аңгы өңнерлиг дүгүнден каастап, угулзалап аргаан аржыылдары республиканың садыгжыларының болгаш садып алыкчыларының аразынга эки билдингир апарган. «Тываның ырак-узак булуңнарындан кирген чагыгларны бистиң ус-шеверлеривис күүседип күш четтикпес апарганнар – деп, суму чагырыкчызы Наталья Дакыр-оол өөрүшкү-биле меңээ дыңнатты. – Бистиң ус-шеверлеривистиң ат-сураа хереглекчилерге эки билдингир апарган, ынчангаш чамдык кижилер ус-шевер аргыкчыларның боттарынга чагыгны киирип турар».

Эйлиг-хемчилерниң аргаан аржыылдарын кандыг-даа будук-биле будуваан, тус черниң өшкүлериниң бойдустан чаяаган өңнүг дүктеринден аргаан, экологтуг арыг деп билир кижилер белек кылдыр садып ап, харын-даа чагыгны баш бурунгаар киирип каарлар. Сырый кылдыр аргаан чылыг аржыылдарны, каастанып кедер шаараш аржыылдарны-даа аргыдып ап болур. Чуга база кылын-даа хеп аймаан кылдырып каап болур. Ооң шынары кандыг боору чагыкчының күзелинден хамааржыр. Эйлиг-Хемниң өшкүлериниң бриллиант чайырлыг дүктеринден аргаан аржыылдарны оларның ындыг шынарын билир кижилер «бриллиант аржыылдар» деп адай бергеннер деп, Наталья Дакыр-оол чоргаарал-биле чугаалады. Ынчангаш Эйлиг-Хемниң брендизи ангор өшкүнүң бриллиант чайырлыг дүгүнден аргаан аржыыл деп чугаалап болур.

Эйлиг-Хемниң бриллиант аржыылдары аваларыңарга, уруг-дарыыңарның иелеринге, уругларыңарга, херээжен төрелдериңерге Чаа чылдың кончуг үнелиг бриллиант белээ боор.

Шаңгыр-оол Монгуш.

"Шын" солун