ТЫВАНЫҢ БАШТЫҢЫ Ш. КАРА-ООЛ: «Республиканың хөгжүлдезинге географтыг байдалывысты ажыглаар ужурлуг бис»

 – Тывада амыдырал ам кандыгыл? Кижилер экономиктиг кризистиң уржуктарын эскерип турар бе?

 — Айтырыглар болгаш чөрүлдээлер туруп келген болгаш кажан-даа турар. Ол чүгле кризис үезинде эвес болдур ийин. Сорулга чүл дээрге олче кичээнгей салбас, бурунгаарлаары херек. Хереглел негелдезиниң батканы чоокка чедир республикага аажок билдингир турган. Биче болгаш ортумак бизнеске ол бөдүүн эвес болган. Чоннуң чединмес кезээнге деткимчениң бүдүн системазы херек апарган. Чижээ, май айда оларга тарып алыр кылдыр «социал» картошканы, ногааны үледивис, чайын ажылдап чайлааннар. Байдал чоорту экижип орар. Ындыг турбуже, ажыл төлевирин чогуур үезинде төлээри, аъш-чемниң кол продуктуларының өртектериниң мониторингизи, көдээ ажыл-агый ярмаркаларын организастаары, тус черниң бараан бүдүрүкчүлерин деткиири – онза контрольга турган. 

 Кризис — ол дээрге чаа аргалар тывар чүүл-дүр. Көдээ ажыл-агыйның экологтуг арыг продукциязының бүдүрүлгези-дир. Ол регионнуң экономиктиг күчүзүн чаазы-биле көөрүнче албадап турар. Ажыктыг казымал байлактар талазы-биле бистиң республикавыс Россия Федерациязында ховар оран-дыр. Тываның черинде Менделеевтиң барык бүгү таблицазы шыгжаттынып чыдар. Үе эртерге Сауд Аравиязы безин бисче адааргал-биле көөр апаар. Металлургияга ажыглаар кокстуг хөмүр-даштың эң хоолулуг марказы безин бисте 20 ажыг миллиард тонна шыгжаттынып чыдар. Ховар металлдарның, честиң, полиметалл рудаларының чыдыннары бар. «Лунсин» компания бо чылын даг-болбаазырадылга комбинадын ажыткан, ында 700 хире кижи ажылдай берген. Ол бүдүрүлге полиметаллдарга миллион тонна руданы үндүрүп турар. 

 А Тываның туризм талазы-биле күш-деңгели дээрге аңгы чугаа-дыр! 

 Нарын чүүлдерниң бары билдингир. Регион ССРЭ-ниң составынга чүгле 1944 чылда кирген. Бодувустуң инфраструктуравысты күчүлүг кылдыр амдыызында сайзырадып четтикпээн бис – өске девискээрлер-биле кара чаңгыс автомобиль оруун дамчыштыр харылзажып турар, демир-орук чок. Кызыл хоорайның аэропортунуң самолет ужудуп үнер-хонар шөлүн 1974 чылдан бээр чаартып көрбээн, ынчангаш геополитиктиг байдалывысты ажыглап шыдавайн турар бис, Европа кезээн Оожум океан девискээриниң чурттары-биле харылзаштырып турар авиарейстер Азия төвүн дамчыштыр эртип турар болгай. Регионда электри болгаш чылыдылга күчүлериниң чедишпес чоруу тудугну сайзырадыр арганы бербейн турар. Ол чүгле инвестицияларны хаара тударынга эвес, федералдыг чуртталга программаларын республикага күүседиринге улуг шаптыкты болдуруп турар.

  – Инфраструктураның ындыг айтырыглары турда, республика инвестициялар хаара тударының талазы-биле канчап мурнакчы болуп турарыл? 

 — Шынап-ла, бистиң регионувус инвестициялар хаара тударының талазы-биле мурнуку одуругну ээлеп турар. 2014 чылдың түңнелдерин езугаар Тыва Республика Россияда хуу инвестициялар чурттакчы чоннуң кижи санынга онааштыр эң хөй болуп турар 20 регионнуң санынга кирген. Кажан ажылдап эгелеп турумда, хуу инвестициялар шуут чок турган. Инвестициялар хаара тударының нормативтиг-эрге-хоойлу үндезинин тургузуп, федералдыг хоойлунуң регионнарга көргүзүп турары үндүрүглеринге чиигелделерни тургузуп алган бис. Тускай агентилелди-даа тургустувус. Биске бүзүреп, Тывага инвестиция салыры солун, ажыктыг болгаш айыылы чок деп биле бергеннер. Ындыг байдалды чидирбезивис аажок чугула болуп турар. Бисте бар географтыг турушту ажыглар ужурлуг бис. Бир эвес демир-орук болгаш аэропорт туттунган болза, регионнуң экономиказы кайы хире темп-биле сайзыраар турганыл! Ол дээрге күрүнениң шиитпирлээр ужурлуг сорулгалары-дыр. Бистиң регионнуң ажыл-амыдыралынга болгаш сайзыралынга киржири-биле шуптуңарны чалап тур мен. «Комсомольская правданы» ажыглап мындыг сөстерни чугаалаайн: Бистиң Россиявыс бай-байлак болгаш хөгжүп турар болзун дээш ажылдаалыңар. 

 Тыва дээн ышкаш регионнар бистиң улуг чуртувустуң экономиказынга боттарының салыышкынын киирип болгай. 

  - Боттарының географтыг байдалдарын ажыглаар ужурлуг деп бистиң Президентивис тодаргай чугаалаан, бистиң улуг чуртувус чүгле Европаже эвес, шапкын хөгжүп турар мурнуу-чөөн Азияже база көрнүп турар болгай. Тыва Моол-биле кызыгаарлажып турар, кызыгаар шугумунуң узуну 1300 километр, ону чаагай чүүлдерге ажыглаар херек. Чоокта чаа Роскызыгаарның удуртукчузу Константин Бусыгин-биле ужураштым: 2006 чылда кожа ийи чурттуң чазактарының хүлээп алганы Россияның болгаш Моолдуң даштыкы херектер яамыларының солушканы дугуржулгазының күүселдезин чедип алыксап турар мен. Хандагайты (Россия) — Боршоо (Моол) каайлы пунктузунга хөй талалыг эрге-байдалды тыпсыр, тодаргайлаарга, өске чурттарның хамаатыларынга ол каайлы черин дамчыштыр боттарының барааннарын болгаш ачы-дузазын бүрүткедир эргени тыпсыр деп шиитпир хүлээп алдынган турган. Тыва Азияже кирер оруктуң аксы бооп болур. Россияның Чазаа М-54 федералдыг орукту ол пунктуже угландырарының дугайында шиитпирни хүлээп алган болгай. 

 Мында чүгле Тываның эрге-ажыы бар деп болбас. Ону бизнес-тургузуглар-даа, Сибирьниң мурнуу чүгү-даа сонуургап турар. Россияның Президентизи Кыдатче аян-чорук кылып чораан, аңаа хөй талалыг кады ажылдажылга дугайында бөлүк дугуржулгалар чарган соонда, Азияның рыногунче үнеринге негелде тургустунуп келген. Чүгле 2014 чылда Тываның даштыкы садыг-саарылгазы, ажылдап турар каайлы пунктуларының аргазы кызыы, экономикада нарын байдал турза-даа, 15 катап өскен болгаш 11 млн. доллар четкен, 2013 чылда 692 муң доллар турган. Роскызыгаарның удуртукчузу Россияның экономиказының мурнады шиитпирлээр айтырыгларының күүселдези дээш сонуургалдыг дээрзин көрдүм. 

 — Бодумнуң чаңгыс чер-чурттугларымга чоргаарланыр мен. Чурттап-даа, ажылдап-даа шыдаар бис. Бистиң уругларывыс Москваның, Санкт-Петербургтуң, Новосибирскиниң дээди өөредилге черлерин дооскаш, чанып кээп турарлар. Оларның шуптузу келбейн турары чөп, чамдыктары өгленип-баштанып алгаш өске хоорайже чоруй баар, кайы-бирээзи өөренип турган черинге ажыл тып алгаш артып каар. Ынчалза-даа оларның хөй кезии чанып кээп турар. Ол аажок чугула. Оларга идегээр мен. Республиканы хөгжүдериниң планнарында кол кичээнгейни аныяктарже угландырган. Аныяктар чурттакчы чоннуң үштүң ийи кезии уруглар. Тываның чурттакчыларының ортумак назыны 29 хар. Ынчангаш күрүне программаларының хөй кезии уругларже, аныяктарже угланган. «Өг-бүле бүрүзүнге — бирден эвээш эвес дээди эртемниг уруг» деп төлевилел ийи дугаар чыл ажылдап турар, ада-иезиниң материалдыг байдалы, арга-шинээ хамаанчокка уругларга өөренир арганы бир дөмей кылдыр бээр сорулга салдынган. Россияның Президентизиниң, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус, камгалал сайыды Сергей Күжүгетович Шойгунуң деткимчезиниң ачызында Президентиниң чеди кадет училищезиниң бирээзи Кызылда туттунган. Амгы үеде бистиң ажы-төлүвүс шериг херээнге өөренир дээш Уссурийск азы Челябинск барып турбас, харын-даа амгы үениң өөредилге албан черинге билиг чедип алыры-биле өске регионнардан биске өөренип кээп турар. 

 Кызыл дипломнуг доозукчуларга немелде чиигелделер көргүзүп турар бис — чиигелделиг ипотеканы үш дугаар чыл тывыстывыс. Техниктиг мергежил шилип алган оолдар, кыстарже бир янзы кичээнгей угланган. Тываның Инженерлер ассоциациязын тургускан бис, аңаа аныяктар секциязы ажыттынар. Эгелеп чоруур фермерлер, эгелеп чоруур бизнесменнерге республика программалары бар. 

 Аныяктарның чүгле боттарының аразынга-ла булганып чоруурундан үнери-биле Росаныяктарның болгаш Орус географтыг ниитилелдиң деткимчези-биле бо чылын «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» шуулганны эрттирдивис. Аңаа делегейниң 11 чурттарының, Россияның 16 регионнарының аныяктары чыылган. Аныяктар идеяларының кайгамчык чыындызы болган! Алды шөлчүгештиң бирээзинге – «Сайгарлыкчы чорукка» бодум киришкен мен. Үш шак билдиртпейн эрте берген. Аныяктарның угаан-бодалы, сагыш-сеткили өткүт, тодаргай-дыр. А эң колу — патриотчу чоруу! Ол бисте келир үе бар дээрзин көргүзүп турар!

  – Национал чаңчылдар кризистен үнеринге дузалап турар бе? 

  — Кризистиг байдалдарда национал чаңчылдар бистиң сагыш-сеткил деткимчези апарган. 2015 чылды Тывага Чоннуң улусчу ужур-чаңчылдарының чылы кылдыр чарлааны таварылга эвес. Чаңчылдар дээрге тываларның көдээ ажыл-агый талазы-биле амыдыралының чарылбас кезээ, ол чүс-чүс чылдарда тургустунуп келген. Республиканың бүгү амыдыралы мал ажылы-биле холбашкан. Көшкүн малчын кижиниң (малды кадарып одарладыр чорук бисте ам-даа бар) амыдыралы бойдустан дорт хамааржыр, ол дээрге Тывага чугула, өзек чүүл болур.

  Бо хүнде кижи санынга онааштыр мал бажының талазы-биле Россияның мурнакчы регионнарның аразында кирген бис. А малдың ниити баш санының талазы-биле — Сибирьде бирги черде.

 Боттарының өгбелериниң кылып чораан ажыл-агыйын кижилерниң утпайн турары тергиин эки. Бистиң фермерлеривиске дуза болур кылдыр «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелин эгелээн бис. Бөдүүнү-биле чугаалаарга, бурун шагдан бээр кылып келген ажылга үндезилээш: бирээде, онзагай бүдүрүлгени суур бүрүзүнге тургузарын оралдашканывыс ол; ийиде, олче хөй-ле кижилерни хаара тудары; үште, продукцияның чүгле ол суурга эвес, республикага, ооң даштынга, Россияның өске регионнарынга негеттинер чоруун чедип алыры.

  Чижээ, Енисей хемниң ол чарыында, озалааш Эйлиг-Хем деп суурга эң бедик шынарлыг дүктүг ангор өшкүлерни өстүрүп турар, ынчангаш ол угланыышкынны ында деткип турар бис. Сорулга чүл дээрге, чүгле уксаажыдылга ажылын экижидери, өшкүнүң хөй продуктулуг уксаазын өстүрери, ангор дүгүн кыргааш, ооң чөөгүн алыры эвес, аргыкчылар бригадазын тургузары, оларның Оренбургтуундан дудавас аржыылдарны аргыырын чедип алыры болур. Ол болдунмас деп бе?! 

 Бисте ырак-узак Мөңгүн-Тайга деп район бар. Ында аажок чараш болгаш чүнү-даа тоовас сарлык деп мал бар. Тибеттен аңгыда олар Россияның чүгле Тывада өзүп төрүп, изиг оътту чип турар. Тываның сарлыының сүдү экология талазы-биле эң арыг продукт-тур. Дүүн Москвада бир инвесторга ужурашкан мен, ол тыва сарлык сүдүнден саваң кылып болур деп турду, ону база кылып болур ышкажыл! Аңаа деткимче көргүзеринге белен мен. Үлегерлиг сарлык ажыл-агыйын кады организастап болур бис. Чайгаар бүткен, чараш, экология талазы-биле арыг продукция дээрге Тыва-дыр деп чүвени делегейге көргүзер херек. 

  — Чүнү-даа. Хөөредиг эвес-тир. Тыва дээрге, шынап-ла, туристерге дываажаң-дыр. Ында бойдус онзагай — тевелерлиг ээн ховулардан эгелээш, ивилерлиг соңгу чүкке чедир оларны көрүп болур. Аржаан суглары эм шынарлыг. Бистиң дустуг хөлдеривиске эмненип алыры-биле бүгү Россиядан кээп турар. Төөгүнүң болгаш культураның кайгамчык тураскаалдары бар. Ортулук черге уйгур даңгынага тудуп берген Пор-Бажың шивээзин кандыг дээрил, скиф баятаннарның алдынын кадагалаан Хааннар шынаазы таан кайгамчык. Азияның географтыг төвүнге барып, кайгамчык чурукчу Даши Намдаковтуң тургусканы тураскаалының чанынга тырттырарын күзевес кижи бар бе?! Тыва хөөмейжилерниң ындынныг сыгыдын дыңнаксавас кижи чок боор. 

  Иштики туризмни сайзырадыр аргалар Тывада аажок улуг! Турцияның азы Крымның пляжтарын сонуургаар турист биске келбес, биске шинчилекчи, экологияны, арыг-силиг чорукту, шыпшыңны үнелээр, ол хевээр арткан аяңнарны, кижи барбаан черлерни, хөлдерни үнелээр кижи келир.

  Бодап көрүңер даан, муниципалдыг бир районда 680 ажыг хөлдер бар. Хөөлбектер эвес, дооразы 14 метр, узуну 24 метр хөлдер-дир. Владимир Владимирович 20 ажыг килограмм шортан туткаш, бисти дыка-ла рекламалаан. Ынчан аңаа турган мен. Владимир Владимировичиниң сыырткыышты боду сугже октапкаш, балыкты бодунуң тутканын бадыткап тур мен, ол сыырткыышты Красноярскиде биче бүдүрүлгелерниң бирээзи бүдүрген. Президент ындыг улуг балыкты тудуп алганда, оон биче балыктар бисте хөй. Силерге шупту чүве аайлажы бээринге бүзүрээр мен. Тыва кыйгырып тур, чедип келиңер! kp.ru.