Кайгамчык солун үе

Шагда Чаа чыл бүдүүзүнде шпрот, колбаса, мандарин, шампанское садып алыр дээш чон хөлзеп-ле үнер. Чаа чыл столунга чугула херек чүүлдер садып алыр дээш улуг-улуг оочурлар тургулаан. Ол ышкаш байырлалга чедир 2-3 неделя бурунгаар почта хааржаа хөй санныг Чаа чыл-биле байыр чедирген ырак-чооктан келген каас открыткалар дола бээрин сактыр боор силер. Оон ол хөй чараш открыткаларны көрүнчүктерни долгандыр каастай аарак, кыстыргылап каарга, көрүштүг-даа. Ам сактып келирге, солунун.

Амгы үеде садыгларда шагда «дефицит» турган аъш-чем аймааның кандыызы-даа бар, чүгле шилип билир. Ынчалзажок ол үеде ышкаш ындыг солун манаашкын ам чок. Сактыр-дыр силер бе, яблокту хааржак-хааржаа-биле ап турган болгай. Мээң сеткилимде ол бүдүн хааржак яблок амга чедир дыка эки сактыышкын болуп арткан. Авам-ачам Чаа чыл байырлалының столунга делгээр онза чемнерни бичиилеп садып кааш-ла, подвалга суп каар. Оон бир-ле хүн бажың ишти дола бээр эң-не чаагай, кайгамчык яблок чыттыг хааржак болгаш бир хапчыгаш мандарин ыяап-ла «чедип» келир. Ол дег улуг өөрүшкү чок. Ажы-төлге бирээ-бирээни амзадып үлээш, подвалче шыгжап каар. Бир хүн: «Чүге ыяап-ла подвалче шыгжаар чоор?»— деп айтыргаш: «Ында сериин болгаш, аъш-чем үрелбес» — деп тайылбырны алдым.

Чаа чыл бүдүүзүнде кижи бүрүзүнге күзээрим болза, чуртталгаңарда болган эң-не эки үелерни сактып келиңер даан, оон боттарыңарның сагыш-сеткилиңер өөрүп, хөөнүңер көдүрлүп келгенин, арта-ла боттарыңарның чылыг сактыышкыннарыңардан хүлүмзүрүп орарыңарны эскерип каар силер. Школачы елкаңар, бажыңыңарга келген Соок-Ирей биле Харжыгаш, янзы-бүрү ойнаарактар-биле каастап каан арганың «чарашпайы», бажың бүрүзүнде бичии уругларның төнчү чок өөрүшкүзү, шүлүктер…

«Дагдан баткан Соок-Ирей,

Даянгыыштыг Соок-Ирей,

«Камбед» чүктээн Соок-Ирей,

«Камбедиңден» меңээ берем»…

Сактыр-дыр силер бе? Бичии кижи хамаанчок, улуг кижиниң эң-не ынак шүлүү турганы чугаажок. Сактыышкыннар. Ол кижи бүрүзүнүң сагыжында ыяап-ла өөрүнчүг болуушкунну оттурар. Чаа чыл байырлалының дугайында сактыышкын бичии уругларга – школа елказы. Бо материалды бижип олургаш, бодумнуң школачы үелеримде елкамны база сактып келдим. Ол үеде маскарад костюмнар бо шагда ышкаш чүзүн-баазын турбаан. «Маска»-хеп кылыры – өг-бүле бүрүзүнүң чаагай чаңчылы. Идик-хепти холга туттунганы-биле чогаадып кылыры чүгле чаагай чаңчыл эвес, харын-даа улуг өөрүшкү болгаш байырлал турган. Ынчангаш номчукчуларывыска солун сактыышкыннарны бараалгаттывыс.

Чинчи САТ, башкы:

— Мен ынчан 4-кү классчы мен. Ынчан Совет Эвилелиниң үезинде школаларга чурттуң 15 республикаларының чонун көргүзер чаңчылдыг. Мен таджик чоннуң идик-хевин аажок чарашсынар мен. Угбамның кудазынга кеткен ак крепдешин платьезиниң адаан чолдак кылдыр кескеш, таарыштыр даарап берген. Акымның костюмунуң иштики кара жилединге харжыгаштарны кылаң ак «дождиктер»-биле угулзалап даарап алган бис. Бөдүүн марляны кара будук-биле будааш, кургаткаш, шаровар чүвүрнү даарап каарга, дыка чараш болган чүве. А тюбетейка бөрттү угбам та кымдан ачылап берген. Чажым дыка узун эвес боорга, кара пөстен чиңге дилиндектер кескилээш, узун чаштар кылдыр улаштыр өрүп берген. Арнымны будааш, кирбиктеримни дас кара кылдыр тудуштур будуп каан. Школага чеде бээримге, мени эштерим шуут танывас болган. Оон эң-не солун чүүл – та чүге-ле ийик, чаактарны ыяап-ла кызыл эрин будуу-биле кып-кызыл кылдыр будуп каан боор. Мээң база ындыг. Шак ынчалдыр аажок чараш таджик кыс болган мен.

Роза САЙЫН, хоочун эмчи:

— 3-кү классчы турумда школа елказынга кедер мээң Харжыгаш хевимни ынчан школага ажылдап турган орус башкы Муза Ивановнаның эжи, харалаан, адын сагынмайн тур мен, бажыңынга барып кылган бис. Марлядан чараш платьени даарааш, крахмалдааш, кургадып каан. Оон ол платьени харжыгаштар-биле каастап каарга, аажок чараш. А бөргүн кыдырааш саазыннарын болгаш солуннарны каът-каът кылдыр туткаш, илип даарап каар, ол үеде маңган ак картон кайын тыптыр дээр силер. Чараш шил ойнаарактарны албан-биле буза шапкаш, бөрттү кылаңнааш кылдыр каастап каар. Бажымның дүгүн дыдыраткаш, салыптарга, бажымдан улуг чүве чок, дендии чараш, дыдыраш. Башкыларымның дузазы-биле кылган чараш хевим кедип алгаш, школага чеде бердим. Школа елказын коридорда каастап каан, оон школа эжии ажыттынган соонда сооктуң кирген бузу-биле кады, тоолда ышкаш, Соок-Ирей кирип келди. Ол кыска үени дыка эки сактып алган мен. Соок-Ирей меңээ, бичии кижиге, шии артистерин сагындырар турган. Ол мээң бир дугаар елкам чүве. Оон дараазында чылдарда өске солун костюмнар чогаадып кедер апардым. Бир катап эжим Алдын-кыс-биле мен—дилги, ол кодан болган бис. Елкага шии ойнап көргүскен бис. Шупту бисти аажок сонуургаан. Мен кызыл хеп кеткеш, кудуруум дилги кудуруу чүве. Дыка-ла солун үе.

Дарья КУУЛАР, садыгжы:

— Эге класска чүве, та каш класс, эки сагынмас мен, ынчалза-даа ол хепти кылып турганывысты дүүнгү чаа ышкаш эки сактыр мен. Харжыгаш болуру нептереңгей турган болгаш, мен база ындыг чараш кыс болур күзелим илереткен мен. Чараш кыстың чараш хевин чогаадып-ла эгелээн. Көк өңнүг бөдүүн пөстен платьени даарааш, аңаа хөвеңнерни саазын хырбазы-биле каастап чыпшырып каан. Хөлчок чараш платье үнүп орарга, мен ону кедип алгаш, школамның елказынга чеде бергенимни арта-ла сагыштаалап орган мен. Харжыгаштың платьези болу бээрге, бөргүн кылып кирипкен. Картон хааржактан бөрттү кескеш, ону ак кылдыр ишти-даштынга хөвеңни чыпшыргаш, елка каастаар шил ойнаарактарны хензиг бузундулар кылдыр буза шаап алгаш, хөвеңнер кырынга кылаңайнып турар кылдыр чыпшырып каар. Ол бөрттү кылып тургаш, салааларывысты шил бузундуларынга кезип-даа турар улус бис ийин. А Харжыгаштың узун чажын таарып каан аът чели-биле каастап, кончуг-даа «бай» чаш үндүрүп алган бис. Ажыл доозулган соонда, белен чараш хепти ханада кадагга азып белеткеп каан. Чараш хепти чарашсынарым-даа аажок. Дүрген-не удуза, даң дүрген адар болза деп бодап чыткаш, удуй берген болган мен. Эртен эрте хамыкты мурнай оттуп, школага эң-не баштай чүгүрүп чеде берген мен.

Зоя ООРЖАК, хоочун башкы:

— Эге класстар башкызы болгаш, черле алыс бодум улус-чон, ажы-төл хөгледиринге аажок сонуургалдыг мен. Аныяк, чалыы шаамда школа елказынга аза-кадай болур дээш идик-хевим белеткеп алган мен. Улуг, шиш баштыг кадыг идиктерлиг, дендии улуг эмиглерлиг, самдар хептиг аза-кадай апарган мен. Школа елказынга өөреникчилерни сывыртап халыырымга, оларның бичиилери шын сеткили-биле корга берген турарлары-даа бар, а өскелери дыка амыраарлар. Оларга ол эң-не солун байырлал болгай. Чаштарның каткызы амга чедир сагыжымда дыңналыр-дыр ийин. А бир катап Сара биле Григорий Канчыыр-оол башкылар бажыңынче чалаарга, аңаа Соок-Ирей болуп четкен мен. Өөрүшкү-маңнай бажың долу, а меңээ башкылар бир хап конфет-чигир-даа бээр улус. Ол үеде чигир аймаа амгы ышкаш элбек эвес-ле болгай. Амданныг «хавымны» бажыңымга эккээримге, улузум мени аажок мактаан.

Айрана ЧООДУ, эмчи:

— 5 класска индей кижи кылдыр кеттинген мен, арта хепти бодум чогаадып кылып алган мен. Дилиндек пөстү салбактандыр кескилээш, хөйлең биле чүвүрнү каастай илип алырымга, езулуг индей кижиниң хеви болган. Кара-куш чүгүн чыпшырып тургаш, кыдыындан база-ла салбактар халаңайнып турар кылдыр бөргүн даарап алган мен. Эртенинде школа елказынга бодумнуң кылып алган маскарад костюмумну бедик сеткил көдүрлүүшкүннүг кеткен мен ийин, чүге дизе ону бодум кылган мен деп чоргаарал мээң ол үедеги бичии ишти-хөңнүмнү долуп турган.

Соок Ирей, Харжыгаш, белектер, ыры-шүлүк, койгун, дилги… Ажы-төлүңерге, уйнуктарыңарга, чоок кижилериңерге кайгамчыктыг солун үени сөңнеңер, оон олар база кажан-бир онза сактыышкыннарын боттарының ажы-төлүнге чугаалаар кылдыр.

«Чидиг ине бүрүлерлиг,

Чиңгир ногаан чараш өңнүг,

Эзим чурттуг шивижигеш,

Экивеңер, экивеңер!» деп ырлавышаан, ажы-төлдүң каткызы-биле кады арга «чарашпайын» каас-чараш «хеп»-биле шимеп турда, Чаа чылдың хөөнү ала-чайгаар моорлап чедип келир. Чаа чылдың байырын күзедивис!

Валерия Конгар.

"Шын"солун