Көөргеттинериниң планы чок

Массалыг информация чепсектеринге чарыгдалдарны Тываның Баштыңының парлалга секретары «Комсомольская правдага» тайылбырлаан. Бодунуң эки овур-хевирин көргүзер дээш девискээрлерниң баштыңнарының аразындан кым хөй акшаны күрүне акша-төгериинден чарып турарыл – ындыг медээ массалыг информация чепсектеринге көстүп келген. Девискээр бюджединден парлалга чепсектеринге эң эвээш чарыгдал – Тыва Республикада. 2013 чылда – 23, 483 миллион рубль, Slon.ru. ынчаар дамчыткан. Ындыг медээлерни Тываның Баштыңының парлалга секретары Долаана Салчак тайылбырлаан.

— Барык-ла долузу-биле федералдыг төптүң тодациязында девискээрниң массалыг информация чепсектеринге, а ол дээрге бодунуң эки овур-хевирин көргүзеринге база 20 миллион рубльди чарыгдаары хөлүн эрттир хөй ышкаш эвес-тир бе?

— Дораан тодаргайлап алыылыңар. 23 миллион рубль түңнүг акша девискээрниң Баштыңының эки овур-хевирин көргүзеринче эвес, а массалыг информация чепсектерин болгаш Тываның ном үндүрер черин күрүне даалгалары езугаар акшаландырып турары-дыр. Массалыг информация чепсектеринге парлаан соонда күштүг апаар хоойлу-дүрүм актыларын, доктаалдарны болгаш чарлыктарны парлаарынга база. 1924-25 чылдардан бээр республикада үндүрүп турар «Шын» болгаш «Тувинская правда» солуннарны деткииринче үнүп турар акша-дыр. Бо чылдар хөйнү херечилеп турарын билип-ле тур боор силер. А олар дээрге бистиң республикавыстың ханы төөгүзү, кадрлар белеткээр черлери-дир. Күрүнеден акшаландырыышкынны соксаткаш, «Тувинка» биле «Шынны» хаап кааптар азы чоорту чиде берзин дээр эрге кымда-даа чок деп бодаар мен. Рынок бисте ындыг-ла кончуг сайзыраңгай эвес болдур ийин. Редакцияларның хөй чыл болгаш кончуг берге ажылының ачызында бодунуң орулгалары-биле чурттап турар хамаарышпас солуннар – чүгле ийи-үш. Ол-ла 23 млн. рубль түңнүг акша аныяктарның хоочун солуну «Тываның аныяктары», шүлүкчүлерниң болгаш чогаалчыларның, чогаадыкчы ажылы чаа-ла эгелеп чоруур салым-чаяанныгларның чаңгыс-ла парладыр чери, литературлуг хоочун журнал «Улуг-Хемни», уругларның чаңгыс-ла солуну «Сылдысчыгашты», педагогтарның методиктиг журналы «Башкыны» акшаландырарынга база үнүп турар. Ном үндүрер черниң шоолуг хөй-даа эвес чарыгдалдары база ынаар кирип турар. Ол-ла-дыр-ла. Акша-төгерикте эштип турар бис деп чугаалап шыдавас мен. Yстүнде адааным солуннар болгаш журналдар тодаргай социал сорулгалыг дээрзинге чөпшээрежир боор силер. Шыны-биле чугаалаарга, бистиң девискээрде массалыг информация чепсектериниң хөгжүлдезинче акша-хөреңгини бөгүнден-даа хөйнү киирген болза, эки боор ийик. Хууда эгелээшкиннерни деткип болур ийик, чүге дээрге бистиң талантылыг хөй кижилеривис амгы үениң каас журналдарын, өңнүг солуннарын үндүрерин шенеп турганнар. Багай эвес болган, ынчалза-даа чүгле бодунуң курлавыры-биле ол ажылды чорудары нарын апаарга, шупту хагдынып каар.

— Тываның Баштыңының эки овур-хевиринге чарыгдалдар көңгүс чок дээриңер ол бе?

— Республиканың Баштыңының ажыл-чорудулгазын чырыдарынга шоолуг хөй эвес түңнүг акша-төгерикти үндүрерин чылдың-на күжениишкин-биле чедип ап, күр керээлерни хоойлу езугаар чарып ап турар бис. Бир эвес кым сонуургаар болза, ол медээ күрүне садыглажыышкыннарының порталында ажык. Ол акша-төгерик бистиң губернаторувустуң эки овур-хевирин көргүзеринге херек эвес, а күрүнениң, федералдыг төптүң болгаш девискээрниң янзы-бүрү угланыышкыннарлыг политиказын чырыдарынче үнүп турар. Республиканың Чазаанда бодунуң телеканалы-даа, радио станциязы-даа чок. Бисте чүгле чаңгыс республика телеканалы болгаш чаңгыс хоорай каналы бар, федералдыг телеканалдарда девискээрниң кириишкиннеринге сөөлгү медээлерниң улуг эвес сюжеттери-биле үнер дээш, тематиктиг блоктарга 25 минутаны үндүрүлгелерин чылда чүгле дөрттү (!) киирер аргалыг бис. Аңаа чүнүң, кымның дугайында чугаалап турар бис? Ол чажыт эвес. Көдээниң чурттакчыларынга, хөй уругларлыг өг-бүлелерге хамаарыштыр Москва кандыг политиканы чорудуп турарын, чоокку үеде оларны чүү манап турарын, оларга күрүне деткимчезиниң кадыг механизмнери тургустунуп турарын тайылбырлаар-дыр бис. Малчыннарның чедиишкиннерин, оларны девискээрниң Баштыңы алдаржыдып турарын чугаалап, тус черниң бараан бүдүрүкчүлериниң дугайында репортажтарны белеткеп турар бис. Девискээрниң удуртукчузунуң республиканың Чазааның, муниципалитеттерниң удуртукчуларының мурнунга тургускан сорулгаларын ниитилелге дамчыдар, шупту чурттакчыларга дыңнадыр хүлээлгелиг бис. Ол дээрге ажыл-херек-тир. Дамчыдылгаларның алгыг хевирлеринге күрүне политиказын элээн ханы чырыдып, эвээш саң-хөө чарыгдалдары-биле оларны боттандырып турар бис. Yш минутаны медээлеринге долу информацияны бээри болдунмас дээрзин билир-ле болгай силер. Федералдыг информация шөлдеринге Тываның турарының ажыктыын тайылбырлап, боттарының өртектиг ачы-дузазын саналдап, бисче бо-ла долгап кээр российжи информация агентилелдериниң, солуннарның, журналдарның төлээлеринден айтырар болзуңарза, олар бадыткаар, федералдыг информация шөлдеринге турары биске чеже-даа күзенчиг болза, оон ойталаар ужурга таваржып турар бис. Ол биске өөрүнчүг эвес, чүге дээрге ындыг чорук-биле республикавыстың солун чүүлдерин көргүзүп шыдавайн турар бис. Ынчалза-даа боттарывыстың бар арга-хоргаларывысты ажыглап, дыка кызып турар бис.

— Бисти бүзүреткен дижик силер. Айтырыгны канчаар шиитпирлээрил?

— Бисте национал дамчыдылганың кончуг эвээжин база кичээнгейге алыр апаар. Улуг кижизидикчи, эртем-билиг, организакчы рольду ойнап турган национал радионуң ССРЭ-ниң буступ дүшкени-биле бисте өлгени кончуг хомуданчыг. Бөгүн бо айтырыг чидиг апарган болгаш ону шиитпирлээр херек. Аңаа акша-хөреңги херек болбайн канчаар. Ниитилелди хөгжүдер дээш эртемденнер, башкылар, малчыннар, культура ажылдакчылары, даргалар-даа дижик, ырак-узак Тожуда азы Бай-Тайгада чаңгыс чер-чурттуу канчаар чурттап турарын кызыгаар чоогунда Эрзинниң чурттакчызы билир болзун дээш кижилерниң чугаалажыр чери херек. Харын-даа мырыңай орус болгаш тыва дылдарны хөгжүдер дээш-даа болза. Тываларның амгы салгалы, бистиң ада-иевис совет үеде ышкаш, күрүнениң орус дылынга шын болгаш чараш чугаалап билир болзун дээш, чаа салгалдың тывалары төрээн дылынга арыг чугаалазын дээш, төрээн дылын билбес тывалар ону кандыг-даа назынында өөренип алзын дээш. Бо айтырыгга чүгле массалыг информация чепсектери херек кырында дузалап болур. Чүү-даа деп маргыжар болзуңарза, экономиканың, эртем-билигниң, кадык камгалалының сайзыралынга херек кырында салдарлыг. Бөгүн ниитилелдиң дыка шыңгыы негелдези бар. Кожууннарга республиканың Баштыңы Шолбан Валерьевич-биле ужуражыышкын санында информация куруглаашкынының дугайында айтырыгны улам-на хөйү-биле көдүрүп турар. Ооң кол чылдагааны — Тывада массалыг информация чепсектериниң эвээжи. Бар солуннар дыка эвээш тиражтыг. Ол-ла Россия 1 телеканалга көрүкчүлерге эң-не эпчок үеде республика дамчыдылгаларын кезектеп киирип турар. Дамчыдыкчы дериг-херекселдиң сайзыраваанындан Тере-Хөл, Тожу, Мөңгүн-Тайга ышкаш ырак кожууннарга тус черниң телевидениези көргүспейн турар. Девискээрниң Баштыңының чыл бурунгаар тургусканы Информатизация болгаш харылзаа яамызы бо айтырыгны бөгүн шиитпирлеп турар. Бодун көргүзер дээш эвес. Ниитилелдиң информацияга хереглелин хандырар дээш.

— Чаа яамы-биле өске аргаларны шиитпирлээри херек бе. Демги-ле Интернет…

— Ийе. Ол сорулганы республиканың Баштыңы тургузуп турары чугаажок. Ынчалза-даа бистиң сагыш-сеткиливис болгаш иштики культуравыс бир өске ышкаш-тыр. Бистер Сибирьниң чону бис. Агаар-бойдустуң берге байдалында чурттап турар бис. Бистиң чонувус ажыл-агыйын тудуп, кат чыып, аңнап, мал кадарып чоруур. Эң-не ажык Интернетте безин бүрүлбаазын делегейге олар кайын чаңчыгып шыдаар, чүү болурун үе көргүзе бээр. Чүгле Интернетке хандыкшып болбас, оон эрге-чагырганың ажылының дугайында материалдарны ажыглап, херек кырында айтырыгларже кичээнгейни угландырганы дээре. Ында оон өскелери – кандыг-ла-бир өй-соксаал чок медээргей чорук-тур.

Чүгле Интернетке олуруп алгаш, амыдыралга херек кырында киришпейн, бир эвес айтырыг чидиг болза, тодаргай кижиге дузалаар деп албан-езузунуң билдириишкинин киирбейн, кижилерниң эрге ажыктарының камгалакчызы мен деп хөрээн соктап олурар кижилерге таан хөңнүм чок. Олар чүге Интернет четкизинден үнүп шыдавазын билир силер бе? Чүге дээрге сагыш-сеткили дүвүрээш, сагыштыы-биле азы ала-чайгаар өске кижилерниң адынга бактаашкыннар болгаш нүгүлдээшкиннер парлап олурарлар, а херек кырында кижилерниң караанче дорт көрүп шыдавастар. А кол-ла чүве – оон тик-даа хире ажык чок, бир эвес ажыы-биле чугаалаар болза, бергелерге ылап-ла таварышкан кижилерге моондактап турарлары ол. Ындыг кижилерниң салым-чолун хайгаарап, шыдаар шаавыс-биле дузалажыр-дыр бис. Кандыг-даа шуугаазын чокка. Ону ам-даа кылыр бис.

— Ындыг удурланыкчы блоггерлерге өжээнзирек эвес силер бе?

— Бирээде, оларны удурланыкчылар деп адаар аргажок. Ийиде, оларның-биле дугуржуп алырын, айтырыгны канчаар шиитпирлезе эки дээрзин сүмележирин кызып турар бис. А бир эвес оларның бисти дыңнаар, чугаалажыр хөңнү чок болза, оларның-биле халбактанышкан херээ чүл? Өжээнзирээн херээ чүл? Өжээнзирек чорук, багай бодалдар, бодун боду туттунуп шыдавазы – бодун боду чок кылып каарынче дорт орук-тур.

— Нарын чүүлдер бар, курлавыр эвээш-даа болза, девискээрниң Баштыңы Шолбан Кара-оол хөйге ажык российжи губернаторларның бирээзинге санадып турар. Медиарейтинглер езугаар алырга. Ону канчаар тайылбырлаарыл?

— Шолбан Валерьевичиниң дыка ажылдаар. Көөргеттинериниң кандыг-даа планы бисте чок. Ооң соондан арай деп-ле четтигер-дир бис, ооң кылган ажылының, шиитпирлээн болгаш шиитпирлеттинмээн айтырыгларының, чедиишкиннериниң азы шыңгыы четпестерни чайладырының негелделериниң дугайында чонга чугаалап бербээн шаавыста бистиң удуур безин чайывыс чок. Кол-ла чүве – шалыпкын болуру, дүн-хүн дивейн. Четтиге бээриниң чедиишкини ол.