Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Чаа чыл-биле чаңгыс чер-чурттугларынга байыр чедириишкини

2019 чыл эртип тур. Бо чылдың дургузунда кижи бүрүзү бир-ле чүүлдү чедип ап, өске чүүлдү салдынган сорулгазындан артык чедип алган чадавас. Ылаңгыя силерниң улуг, биче тиилелгелериңер төрээн Тывавыстың чаа чадаже бурунгаар шимчедикчизи болуп, силерниң амы-хууда чедиишкиннеринден республиканың ниити чедиишкини тургустунган. 

Чылдың кол чедиишкиннериниң аразында эң-не чугула чедиишкинивис Россияның Чазаа-биле кады бүдүн чыл дургузунда ажылдаанывыс документ болур. Бо дээрге Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускайлаң планы-дыр. Мында өзек сөс – тускайлаң. Чурттуң удуртулгазын Тываның хөгжүлдезинге, шупту шимчээшкиннерге доктар болуп турар айтырыгларга тускай арга херек дээрзин шынзыттывыс, база республиканың бурунгаар дүрген хөгжүлдезиниң хандырылгазы ол болур. Тыва Республика чоокку 5 чылдың дургузунда транспорт, социал адыр, энергетика болгаш өске-даа инфраструктура талазы-биле өске регионнардан чыдып каап турар талаларын узуткаар ужурлуг. Россияның эрге-чагыргазын мындыг чөптүг эвес шиитпирлер болгаш саң-хөө талазы-биле тускай чурумну, башкарылга системазының эде тургузуушкунну негеп келгени черле шын деп бодаар мен. 2020 чылдан эгелеп, дараазында 5 чылдың дургузунда, Тыва федералдыг эрге-чагырганың тускай төлевилели апаар. Ооң сорулгазы – республиканың экономиктиг болгаш социал адырының бурунгаар сайзыралын мурнады боттандырары. Ол өскерлиишкиннерни кижилер ооң соонда эвес, а маңаа, бо-ла черге эскерип, көрүп, түңнелдерни үндүрер ужурлуг.

Тускайлаң хөгжүлдениң планы Тываның төөгүзүнге үндезин өскерилгениң болуушкуну болур дээрзи чугаажок. Ооң боттаныышкыны республиканы чаа, бедик деңнелче үндүрер. Ынчалза-даа ук планның күүселдези дээш бистен өске кым-даа харыылавас дээрзин тодаргай билип, ону хандыр бодаар ужурлуг бис.  

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Ооң түңнелдери улуг инвестицияларга кайы хире беленивистен, бистиң күш-ажылга кызымаккай чоруувустан, харыысалгавыстан болгаш бот-идепкейивистен кончуг хамааржыр. 

Үдеп турарывыс чыл бистерге болдунмас чүүл чок деп чүвени көргүстү. Кайы хире тудуг ажылдарын чорудуп турарывысты көрүңер даан – бүдүн республикада 248 объектилер: ясли-сад корпустары, көдээ черлерде акушер-фельдшер пунктуларындан эгелээш, улуг культура-спорт төптери болгаш амгы үениң эмнелгелеринге чедир мындыг улуг чедиишкиннерни бистиң республикавыс көрүп көрбээн! Ол чүгле чаңгыс чедиишкинивис эвес-тир. Чедиишкиннер экономиканың барык шуптузунда бар. Көдээ ажыл-агый адырында мал-маганның баш саны өзүп-көвүдеп, малдың бажын көвүдедиринге уксаажыдылга ажылы экижип, тараа культураларының дүжүдүнүң эң тергиин көргүзүглерин чедип ап, ногаа продукциязын шыгжаар болгаш хандырара талазы-биле күштүг ажыл-агыйлар тыптып, чаа көдээ ажыл-агый рыноктарын тургузуп турар бис. Үлетпүрнүң эде болбаазырадылга ажылын чоорту шимчедип бар чор бис. Эът болгаш сүт бүдүрүлгелериниң таваа салдынган. Кеш болгаш дүк эттеп, болбаазырадыр талазы-биле эки эгелээшкиннер бар. Республиканың бүдүрүп турары көдээ ажыл-агый чиг-эт хереглелиниң технологтуг харылзаазы чурум езугаар чоорту боттанып турар. 

Орук четкилери чаартынып эгелээн. Чыл дургузунда “Енисей” федералдыг трассаның 90 хире км черде оруктарын кылган. Кызыл хоорайда калбаа 2-ден 4 дилиндектиг чаа көвүрүгнү туткан. Найысылалдың агломерациязында 14 км хире кудумчуларны чарткан. 

Россияның премьер-министриниң чарлыы езугаар “Кызыл” аэропортунга бүгү-делегей чергелиг статусту бергени – бистиң республикавыска улуг ажыдыышкын болган. Амгы үеде Моолдуң, Кыдаттың болгаш Азияның өске-даа чурттарының хоорайлар аразынга дорт рейстерни ажыдар талазы-биле ажылдарны чорудуп турар бис. 

Ол ышкаш чурттакчы чонга хөмүр-даш өртээн өстүрбейн, харын мырыңай ооң өртээн чиигедип алганывысты улуг чедиишкин деп санаар мен. Ону боттандырары-биле барык куруг черден одалга рыногун тургустувус. Тус черниң хөмүр-дажынга чижилгени тургузуп, Хакасия болгаш Красноярск крайдан чиик өртектиг хөмүр-даштың киир сөөртүлгезин организастадывыс. Тываның хөмүр-даш казыкчылары-биле өртек-үне талазы-биле чугаалажыышкыннарны кылганывыс түңнелинде, мооң мурнунда туруп көрбээн шиитпирни компанияның Москва хоорайда удуртулгазы хөмүр өртээн өстүрер дугайында дужаалды өскертип, күш чок кылган. 

Чыл дургузунда республикага элээн хөй өскерлиишкиннер болганын көрүп тур силер, эш-өөр. Ол дээрге-ле хөй нуруузунда эки болгаш бүзүрелдиг, өөрүнчүг өскерилгелер-дир. Олар кижиниң караанга эскертинип, көстүп турар. 2019 чылда Тываның төөгүзүнде совет үелерге деңнээрге, көжүп киргеннерниң саны көжүп чорутканнарның санындан хөй болган. Ол ышкаш Дээди Хурал болгаш төлээлекчилер хуралдарының соңгулдаларының түңнелдерин эки демдек деп санаар мен. Чоннуң эрге-чагырга талазында партиязынга хөй үнүн берип, бүзүрээни дээрге-ле, меңээ улуг идиг болуп, ам-даа улаштыр кызымак, шудургу, улам күштүг күзел-соруктуг ажылдаарынга деткимчени берген. 

2019 чылды Күш-ажылдың кижизиниң чылы кылдыр чарлаан бис. Чүге дизе бөдүүн эвес нарын чыл бистиң мурнувуста кел чыдарын угаап, ук чылдың чедиишкинниг болуру – бистиң амыдыралывысты 5 чыл, азы харын-даа 10-даа чыл бурунгаар кандыг болурун тодарадып турар. 

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Бис шупту карак-кызыл, шудургу ажылдадывыс. Чаа чадаже үнүп турар бөгүнгү Тыва дээрге-ле, бистиң ниити күш-ажылывыстың үре-түңнели-дир. Бис кадыг бергелерни деңге ажып эртип база төлептиг түңнелдерни канчаар чедип алырын өөренип алдывыс. Бис мооң мурнунда болдунмас турган чүүлдерни, херек кырында боттаны бээр дээрзин чедип алдывыс. Мындыг дуржулга болгаш бурунгаар чүткүл-биле, үнүп орар 2020 чылдың сорулгаларын бис чайлыг күүседип шыдаар бис. 

Үнүп орар чаа 2020 чылда силер бүгүдеге каң дег кадыкшылды, аас-кежиктиг чуртталганы сеткилимниң ханызындан күзедим. Чаа чыл кижи бүрүзүнүң бодап алганы күзелдерин боттандырып, амы-хууда тиилелгелер-биле долган чыл болзун. Ол тиилелгелер дээрге-ле, бистиң республикавыстың, бүгү Россияның чечектелиишкининиң үндезини-дир. 

Чаа 2020 чыл-биле!!!