Президентиниң «Май» чарлыктарының күүселдези

Россия Федерациязының Президентизи албан-дужаалга эрткен чылдың май айда эглип келгеш, Владимир Путин элээн каш чарлыктарны үндүрген.

Ол чарлыктар Россияның моон соңгаар хөгжүлдезиниң угланыышкыннарын тодараткан. Путинниң соңгулда мурнунда программазынга үндезилеттинген ол чарлыктар чурттуң девискээрлериниң чазактарынга болгаш оларның удуртукчуларынга дараазында алды чылда ажылдаарының удуртулгазы апарган. Президентиниң чугаазы-биле алырга, ында тургустунган сорулгалар дидим болгаш берге-даа болза, амгы үеде делегей экономиказында нарын байдалдарынга безин күүсеттинип болур. Соңгулда мурнунда аазаашкыннарны боттандырар дээш, хууда болгаш политиктиг харыысалгалыг яамыларда дүжүметтеринден, ол ышкаш девискээрлерниң баштыңнарындан негелделер кончуг шыңгыы болур деп, күрүнениң баштыңы сагындырган.

Россия Федерациязының Президентизиниң Сибирь федералдыг округта бүрүн эргелиг төлээзиниң чанында Чөвүлел биле Девискээрлер аразында «Сибирь дугуржулгазы» ассоциацияның Чөвүлелиниң хуралы май 16-да Алтай Республикага болуп эрткен. Аңаа президентиниң бүрүн эргелиг төлээзи Виктор Толоконский болгаш Сибирьниң 11 девискээриниң удуртукчулары киришкен. Хуралдың өзек темазы президентиниң «май» чарлыктарының күүселдези болган.

Президентиниң чарлыктарын күүседириниң болгаш девискээрлерни өреге дүжүрбезиниң аргалары – бо айтырыг президентиниң бүрүн эргелиг төлээзиниң чанында Чөвүлел биле Девискээрлер аразында «Сибирь дугуржулгазы» ассоциацияның Чөвүлелиниң хуралынга кол черни ээлээн. Бюджет ажылдакчыларының шалыңын улгаттырарынга, бичии уруглар садтарынга ээлчегни чок кылырынга, хамаатыларны аар эвес өртектиг болгаш таарымчалыг чуртталга оран-бажыңнары-биле хандырарынга чоокку ийи чылда СФО-га 944 млрд. рубль херек. Немелде «май» чарлыктарын күүседиринге курлавырларны тып алыр дээш, девискээрлер чарыгдалдарны кызырар, бюджеттиң инвестициялыг төлевилелдерин боттандырарын соңгаарладыр ужурга таваржып турар. Оон үнген акша-хөреңги база чедишпес. Акша-хөреңгиге хереглел кончуг хөй бооп артпышаан – 550 млрд. рубль.

— РФ-тиң шупту субъектилериниң эге байдалы аңгы-аңгы турганын демдеглээр херек, ынчалза-даа президентиниң чарлыктарын күүседириниң негелделери шупту девискээрлерге дөмей – көргүзүглер тодараттынган болгаш оларны айыттынган хуусааларда шупту чедип алыр ужурлуг. Салган сорулгаларны күүседиринге бо чылда эргежок чугула шупту хереглелдерни девискээрлер тодаргайлааш, көрдүнген хемчеглерни боттандырып кирипкен. Бар-ла аргаларны бистер ажыглаан-даа болзувусса, акша-хөреңги курлавырлары-биле президентиниң чарлыктарының күүселдези долу хандыртынмаан – деп, Виктор Томенко демдеглээн.

— Красноярск край ышкаш экономиказы күштүг девискээрде акша-хөреңги чедишпестеп турда, Тыва ышкаш дотациялыг девискээрлер дугайында чүнү чугаалап болурул. Чарлыктарны күүседиринге эргежок чугула хоойлу-дүрүм актыларын бистиң республикавыста бадылаан, бюджет чарыгдалдарын чогумчудар талазы-биле улуг ажыл чоруп турар. Бисте бар акша-хөреңги эвээш дээрзин база билип тур бис. Ооң-биле холбаштыр президент-биле ужурашкаш, элээн каш айтырыгларга деткимчени алзымза-даа, чазактан дуза ап чадаштым. Чүнү кылып турарын сайыттар билбес ышкаш кылдыр сагындырар-дыр. Саң-хөө яамызынга бистиң билдириишкиннеривиске харыылар бюджет чээлилери бээри-биле кызыгаарлаттынган боор-дур. Ол чүүл бистиң дотациялыг девискээривисте байдалды улам нарыыдадыр-дыр. Бичии уруглар садтарын коммерция кредиттериниң акша-хөреңгизи-биле тудар ужурга таваржып тур бис – деп, тыптып келген байдалга хамаарыштыр Тыва Республиканың Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол чугаалаан.

Президентиниң чарлыктарын күүседирде, чээли курлавырларын ажыглаар ужурга таваржып турар девискээр чүгле чаңгыс Тыва Республика эвес. РФ-тиң Саң-хөө яамызының сөөлгү дыңнадыглары-биле алырга, Сибирьниң күрүнеге өрези 153 млрд. рубль. Аңаа деңнээрге, Алтай край чүгээр байдалдыг. Күрүне мурнунга өрелери 1,8 млрд. рубльден хөй эвес. Красноярск крайның 37 млрд. рубль, кожазы Новосибирск областың – 22,5 млрд. рубль. Экономистерниң санааны-биле, акша-хөреңгиге хереглел чылдан чылче өзүп орар-даа болза, кредит кинчизинче кирбейн баарынга Алтай крайның эрге-чагыргазы идегеп турар. Президент чарлыктарын күүседиринге бо чылын крайның бюджединден 4,5 млрд. рубльди үндүрген, ындыг-даа болза, 1,8 млрд. рубль дөмей-ле чедишпес. Келир үеде бо сан-чурагайлар ийи катап улгады бээр чадавас.

— Чээли курлавырларын ажыглаар аргаларын көрүп, коммерция кредиттерин адак сөөлүнде ажыглаарын кызыдар бис. Бир эвес алыр-даа болзувусса, Саң-хөө яамызының берип турары бюджет кредиттериниң хевирин алыр бис. Ындыг чээлилерни эгидеринге чарыгдалдар дыка хөй эвес, бир эвес бюджетке бергедээшкиннер тыптып кээр болза, оларны үзүктеп төлеп, хуусаазын узадып ап болур – деп, тургустунуп келген байдалга бодунуң хамаарылгазын Алтай крайның губернатору Александр Карлин илереткен. Ынчалза-даа баштайгы дээрезинде девискээрниң иштики курлавырларын, крайның болгаш муниципалитеттерниң шупту арга-хоргазын ажыглаарын ол демдеглээн.

— Байдалды ханызы-биле сайгарып көөрге, федералдыг бюджеттиң дузазы черле херек – деп, Карлин сагындырган.

Сибирьниң губернаторларын дыңнааш, байдалды дыка нарыыдатпазынче Саң-хөө яамызының төлээзи Вадим Васильев кыйгырган. 2013 чылдың май 1-ниң байдалы-биле алырга, девискээрлерниң орулгалары өскен, а чарыгдалдары эвээжээн, байдал ындыг-ла багай эвес деп, бодунуң илеткелинге ол чугаалаан. Девискээрлерниң күрүнеге өрезин өстүрбес, бюджеттерниң акша-хөреңгизиниң чедишпес чоруун кызырар хемчеглерни РФ-тиң Саң-хөө яамызы ап чорудуп турар. Бюджет ажылдакчыларының шалыңын өстүреринге 100 млрд. рубльди дотация хевири-биле бо чылын федералдыг казнадан үндүрүп берген (60 млрд. рубльди девискээрлерже чорудупкан).

Саң-хөө яамызының сан-чурагайлары-биле Виктор Толоконский чөпшээрешпээн. Эрткен чылга деңнээрге, 2013 чылдың бирги кварталында СФО-нуң девискээрлериниң орулгазы чүгле бир хууга өскен, 12 девискээрлерниң чедизинде орулгалар өспээн. Сибирьниң девискээрлери делегейде экономиктиг байдалдан кончуг хамаарылгалыг, орулгадан үндүрүгнүң хуузу мында улуг, ынчангаш бюджеттерниң орулгазы ам-даа кызырлыр – деп, Виктор Толоконский сагындырган.

— Орулгалар өскен дугайында рапорттар Экономиктиг хөгжүлде яамызының бүгүдеге билдингир сан-чурагайлары-биле дүүшкен болур ужурлуг. Президентиниң чарлыктарын күүседиринге бистиң байдалдарывыс дең турар болзун дээш хемчеглерни алыр херек — деп, Красноярск крайның губернатору Лев Кузнецов саналдаан.

Президентиниң чарлыктарының күүселдезиниң байдалдарын девискээрлерниң удуртукчулары сайгарып көргеш, карышкак чүүлдерни дүүштүрер дээш, Саң-хөө яамызы-биле хуралды эрттирерин саналдааннар.

— Бүгү байдалды сайгарып чугаалажып, аравыста билчир болур дээш, саң-хөө сайыды-биле ужуражыр херек. Чарлыктарның күүселдезинге үе эвээш арткан, ужуражылга май айда – июнь эгезинде болур ужурлуг – деп, Хакас Республиканың баштыңы Виктор Зимин чугаалаан.

Губернаторларның саналдарын күрүнениң баштыңынга илеткелге киирерин бүзүреткеш:

— Кончуг шыңгыы хөй айтырыгларже Сибирь девискээрлериниң удуртукчулары биле Саң-хөө яамызының көрүжү ийи аңгы-дыр, ынчангаш чаңгыс аай хөделири чугула. Чүгле кыдыындан хаара туткан акша-хөреңги-биле тургустунган сорулгаларны шиитпирлээри болдунмас. Акша-хөреңги дилээрин соксаткаш, организастыг ажылды чогумчудуп, эргелеп-башкарарының аргаларын эрге-чагырганың федералдыг болгаш девискээр органнарының деңнелинге сайзырадыр херек – деп, Виктор Толоконский хуралды түңнээн.

Анна Камалова,
mk.ru