Тываның «алдын» курлавыры

Июнь 21. Кызыл хоорайның найысылалының төөгүлүг онза тураскаал чери – Азий диптиң төвү. Уйгу чок Улуг-Хемниң эриинде тураскаал чанында эктин ажыр «Алдын медалист – 2013» деп алдын үжүктер-биле бижээн кызыл кожааларлыг аныяк оолдар, уруглар чыглып алган турлар. А олардан ырак эвесте, боодал чечектер туткан аас-кежиктиг ада-иелер, бедик албан-дужаалдыг хүндүлүг аалчылар, массалыг информация чепсектериниң хөй санныг журналистери чыылган.

Чыылган чоннуң өөрүшкүзүн үлежип, хей-аъдын улам бедидип, алдын хүн херелдери-биле кижи бүрүзүн эргеледип турган. Байырлал-даа эгелээн. Башкарыкчылар байырлалды ажыдары-биле ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдейни чалаан. Каадыр-оол Алексеевич бодунуң болгаш яамының өмүнээзинден республиканың «алдын сылдыстарынга» байырын чедирип, чылыг күзээшкиннер-биле өөредилгеде тергиин чедиишкиннери дээш алдын медальдар тыпсыр байырлыг хемчегни ажыттынган деп чарлаан.

Тываның хөй санныг алдын медальдар эдилекчилеринге болгаш ада-иелерге, чыылган аалчыларга байыр чедирери-биле Тываның Баштыңы-Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол сөс алган. Шолбан Валерьевич: «Бо байырлыг хемчег меңээ черле улуг алдар-хүндүлүг. Силерни «алдын» курлавыр, фонд деп чарлады. Ол шын. Ынчалза-даа мен силерни херек кырында республиканың «алдын» күжү дээр мен. Чүге дизе силерниң амыдыралыңарга боттаныышкыныңар чуртувуска чугула. Алдын медалист болуру эки. Ону силер чуртталгаңарның дургузунда бадыткаар ужурлуг силер. Бо чыл медалистер саны-биле бистиң республикага рекорд тургустунган. 142 доозукчу алдын болгаш мөңгүн медальдарның эдилекчилери болган. База ол ышкаш сөөлгү чылдың рекордтуг саны – 62 алдын медаль. Ол дээрге, билиг, эртемнии дээн ышкаш билиишкиннер амыдыралдың эң-не кол үнелиг чүүлдери болуп турары-дыр. Чүге дизе оларның үнези – карак кызыл күш-ажыл. Бир дугаарында, бо бистиң төлептиг уругларывысты өөреткен башкыларга өөрүп четтириишкинни илередип тур мен. Силерниң бедик мергежилиңер, ажылыңарга ханы ынакшылыңарның ачызында Тыва чылдың-на интеллигент, билиглиг, бүдүштүг, мөзү-шынарлыг аныяктар-биле немежип турар. Кижи бүрүзү амыдырал-чуртталгага бодунуң салым-чаяанын боттандырып шыдаары чугула. Сөөлгү үеде бис чугула херек мергежил шилип алырының болгаш оон ону амыдыралга боттандырарының дугайында хөйү-биле чугаалажып турар бис. Кижи бодунуң ажыл-херээн чуртталгага тып алыры — өг-бүлезинге, бодунга, ниитилелге онза чугула херек. Силерге бо онза хүнде чагыырывыс болза, ада-иеңерни, дөргүл-төрелиңерни, башкыларыңарны кажан-даа утпайн чоруңар. Силер бистиң келир үевис силер. Тыва чуртувус хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер-биле алдарлыг. Ынчалза-даа чамдык хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер уругларын дээди эртемге өөредип алыр арга чок болуп турар. Ынчангаш бо хүнде бис хөй ажы-төлдүг өг-бүле бүрүзүнге дээди эртемниг уруг, оода-ла чаңгыс кижи турар ужурлуг деп бодалды боттандырар бодап турар бис. Дээди эртемниг мергежилдиг болуп, оон ол өг-бүлезинге, кады төрээннеринге быжыг даянгыыш болур ужурлуг. Ол талазы-биле бис деткимчени көргүзер бис» – деп демдеглээн.

Республиканың Баштыңының байыр чедириишкининиң соонда бүдүн Тываның аңгы-аңгы булуңнарындан келген доозукчуларга «Өөредилгеге онза чедиишкиннер дээш» алдын медальдарны тыпсыры-биле чаңчыл болган хемчегниң чаагай кезээ уламчылаан. Тыва Республиканың Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң холундан тергиин өөредилге дээш 62 доозукчу алдын медальдарны алыр аас-кежиктиг болган. Барыын-Хемчик, Каа-Хем, Кызыл, Өвүр, Бии-Хем, Сүт-Хөл, Таңды, Тожу кожууннардан болгаш Кызыл биле Ак-Довурак хоорайларның, Тываның Аграр лицейиниң, Күрүне лицейиниң өөреникчилери бедик шаңналдарны ап, чаа-чаа «сылдыстар» болуп «чырааннар».

Алдын медальдар аныяк-чалыы ээлериниң холдарында чайынналып, ада-иелерниң арын-шырайында аас-кежик долуп, өөрүшкүнүң карак чаштары бадып турду. Бо ышкаш өөрүнчүг байдал каяа турар деп. Чанымга олурган ада-иелерниң бедик көдүрлүүшкүннүг хөөнүнче кире берген олурумда, таныырым аныяк уруг үне халып кээрге, бодумнуң өөреникчим танып калдым. Ол Чечена Ондар (Бии-Хем кожуун, Туран хоорай). Өөрүшкүмнү чүге деңнээр. Ол дег улуг чоргаарал каяа турар. Дораан ооң авазын хөй улус аразындан дилегзинип эгеледим. Тып чеде бергеш, менди солчуп чугаалаштывыс. Наталья Анай-ооловна Ондар (өөреникчимниң авазы): «Уруум Чечена бичиизинден тура-ла, кызымак кижи. Салып алган сорулгазын эчизинге чедирер чаңчылдыг. Ол чүгле башкыларының берген билии-биле кызыгаарланмайн, немелде билиг болгаш бодунуң кызымаа-биле өөрениринге сонуургалдыг. Ниитизи-биле алырга, шупту талазы-биле дең-дески деп болур. Уруумга чоргаарланыр-дыр мен. Ооң күзели – чонга дуза көргүзер. Ынчангаш эмчи болур сорулгалыг. Күзелинге чедип алыр дээрзинге бүзүрелим улуг» – деп өөрүшкүзү-биле үлешти.

Маадыр Константинович биле Августа Кара-ооловна Дилгижектер база уруунуң чедиишкининге өөрүп, сагыш-сеткили-биле үлешти. Олар: «Бистиң уруувус Тываның Аграр лицейин чайынналчак чедиишкин-биле доосканынга канчаар-даа аажок өөрүп тур бис. Бедик шаңналга төлептиг болганы – ооң тура-соруктуу, өөредилгеге чүткүлдүү деп санаар бис. База ол ышкаш башкыларының киирген үлүг-хуузу дыка улуг. Оларга өөрүп четтиргенивис илередип тур бис» – деп чугаалады.

Байырлал хөгжүм каасталгазы-биле уламчылаан соонда, башкарыкчылар «алдын» доозукчуларны агаарже ужуп үне бээр шарларда кыстырып каан саазыннарга күзелдерни бижиттиргеш, ак-көк дээрже Россияның тугунуң үш өңү — ак, көк, кызыл шарларны ужуткан. Байырлал адакталган соонда, чуруктарга тырттыржып шаг болган. Оон доозукчуларны хоорайның төөгүлүг черлеринче экскурсияладыры-биле автобустарже чалаан. Байырлыг хемчег доозулган-даа болза, Азий диптиң төвүнүң тураскаалының чанында чыылган башкылар, ада-иелер, төрелдер бот-боттарынга байыр чедиржип, өөрүшкүзү-биле үлежип артып калдылар.

Валерия Конгар.

В.Балчый-оолдуң тырттырган чуруу.

"Шын" солун № 71 2013 чылдың июнь 22.