«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» — Эрзин, Тес-Хемде

2013 чылдың кол сорулгазы — «Чаңгыс суур -  чаңгыс бүдүрүлге» деп Чазак Даргазының төлевилели бүгү Тываның экономиктиг сайзыралынга көскү идигни бээр болгаш сайгарлыкчы чорукту (бизнести) чаа деңнелче көдүреринге быжыг даянгыыш болур. Төлевилел чүгле ажылчын олуттарлыг чаа бүдүрүлгелер ажыдары эвес, а кайда-даа чок катаптаттынмас онзагай демдек болур бараанны бүдүреринче кыйгырып турар.
    Эрзин, Тес-Хем кожууннарның девискээринде «Бир суур – бир бүдүрүлге» деп Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эгелээшкини-биле боттанып турар төлевилелдиң ажыл-чорудулгазы кандыг деңнелде эртип турарын ажылчын бөлүк барып сонуургап чораан. Ажылчын бөлүкче кирип турар Тыва Республиканың Экономика, Көдээ ажыл-агый, Өнчү болгаш чер талазы-биле яамыларының сайыттары, Культура яамызының база девискээр эргелелиниң удуртукчузу, Чонну ажылга хаара тудар агентилелдиң удуртулгазы, ТР-ниң Аңныыр болгаш балык ажыл-агыйның күрүне комитеди, Харылзаа яамызының удуртулгазы база Дээди Хуралдың депутаттары болгаш төлевилелге хамаарышкан хуралга март 12-де Эрзин суурга киришкеннер. Хурал мурнунда ажылчын бөлүктүң Эрзин, Тес-Хем кожууннарның сайгарлыкчыларының кылып бүдүргени барааннарының делгелгезинге Тываның Баштыңы болгаш ажылчы бөлүктерниң удуртулгазы четкеннер.
   — Хүндүлүг коллегалар! Республиканың экономиказынга бөгүн эргежок чугула «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелдиң ажылын баш бурунгаар сайгарып чугаалажыр бис. Төлевилелдиң ады бодунуң утка-дөзүн тайылбырлап турар. Ол чүл дээрге, хамыктың бетинде, бүдүрүлге катаптаттынмас онзагай болгаш чонга чугула херек, садып алыкчының манап турары бараан болур болгаш ону чүгле республика иштинге садып-сайгарар эвес, оон дашкаар Тываның арнын, адын бадыткаар бараанны бүдүрер ужурлуг бис – деп сөстер-биле Тываның Баштыңы-Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол хуралды ажытты.
   Номчукчуга чедингир, билдингир болуру-биле Тыва Республиканың Баштыңының чугаазын дорту-биле дамчыттывыс:
    — 2013 чылда «Бир суур – бир бүдүрүлге» деп республика төлевилелинге даянып алгаш, суур бүрүзүнге бүдүрүлгелерни ажылдадыр дээн бис. Моон чурттакчы чоннуң кылып бүдүрер ажылының чорудуун чоорту бедик деңнелче көдүрер арганы болгаш ажылчын олуттарны кылыр ужурлуг бис. Бо талазы-биле хуралды Кызыл кожуунга эрттирдивис. Төлевилелиниң туружунуң дугайында Дээди Хуралга Тываның Баштыңының-Чазак Даргазының Айыткалында чугаалаан. Бо ажылдың кол утказының уг-шиин ниитилелге массалыг информация чепсектери чырыдып чедирген. Маңаа артык сөстер орнунга салдынган сорулганы чедип аарда, кым, кандыг үлүүн киирериниң дугайында чугааны тодарадыр ужурлуг бис.
   «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелин улуг эвес бүдүрүлгелер ажыдарынче угландырган ажыы чок. Суур бүрүзүнге чоорту ол суурга экономиктиг сайзыралды тургуза бээр оода чаңгыс бүдүрүлгени кылып алыры — чугула айтырыг ол.
     «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелди амыдыралга боттандырарда, дараазында дүрүмнерге чагыртыр ужурлуг бис. Бирээде, ооң боттаныышкыны кожууннарның, сумуларның чагырыкчыларының арын-нүүрүнүң айтырыы бооп турар. Суур чагырыкчыларынга дорту-биле чугаалаан мен: 2013 чылда бо төлевилелди чуртталгаже киирери дээрге чагырыкчы кижиниң, шынап-ла, бодунуң ажыл-агыйынга күш чедериниң болгаш күш четпезиниң кол бир шылгалдазы, кол шылгараңгай байдалы бооп турар. Ынчангаш кым 2013 чылда бодунуң суурунга мындыг бүдүрүлгелерни кылып шыдавас болза, ажылындан халажыр деп чугааны кылып, боттарывыс аравыска холдарывыс туттунушкан бис. Эрге-чагырганың талазындан бо ажылдарны шимчедип, түңнелдерни чедип алырда быжыг туруштуг болуру чугула. Чугааны эгелээрде, бир дугаар туружувус болза, чоннуң талазындан бо хире акшаны бээр болзуңарза-ла, бүдүрүлгени кылып каар бис дээн хөөннүг болурга таарышпас. Чазактың туружу болза биске демни кадып, бичии-ле идиг бээр болзуңарза, ажылдап шыдаптар бис дээн сайгарлыкчыларны деткиир ужурлуг бис. Ийи дугаар туружувус болза, бо төлевилелди боттандырарда даяныр кижилеривис — бодун долгандыр ажылчын олуттар кылып шыдаар кижилерни деткиир бис. Yш дугаарында бодап турар чүүлүвүс – бисте бо ажылды кылып тура, эң кол тургустунуп кээр айтырыывыс чүл дизе – Тываның онзагай демдээ (бренд) апаар продукцияны тодарадыры. Билдингир-ле болгай, бүдүрүлгени кылырда акшаны ажылдап шыдаптарын чугулалап көөр. Рынокта садып алыкчы кижиниң манап, онза хереглеп турар продукциязын кылып, бүдүрер болза, ынчан ол бүдүрүлге ажылдап чоруй баар дээрзи чигзиниг чок. Ажылды чүгле ажыл чок кижини ажылчын олут-биле хандырар дээн сорулгалыг болза, бүдүрүлге бодунуң сорулгазындан чайлап чоруп каар. Төлевилелди түңнеп турар өйде ук бүдүрүлге кайы хире чарыгдалдыг база орулгалыг болурун, чоннуң манап турар бараанын чежени, кандыызын кылырын база акша-хөреңгини даартагы хүнде өске-даа өзүлделиг базымнарга чедиштирер кылдыр тып, ажылдап алыры болур. Бөгүн чаңгыс эвес черлерге четтивис. Каш чылдар дургузунда ажылдың эге күжүн албайн келген алгы-кеш эттээр цехти чедип көрдүвүс. Аңаа бүгү дериг-херексел Көдээ ажыл-агый яамызының деткимчези-биле четчелеттинген турза-даа, каш чыл иштинде чогуур ажылды чедип албайн келген база ону уштап-башкарар туруштуг кижи чок болганындан дыка хөй үени эрттирген. Бай-Даг сумунуң удуртукчуларының сөзү-биле, ноябрь-декабрь айдан «Бай-Хөл» ажыл-агыйын холга ап ажылдадыр оралдажыышкынны дидими-биле тудуп киргенин билир бис. Бодум хуумда, ук бүдүрүлге чериниң ажылы чоорту шуудап, сорулгаларын чедип аарынга бүзүрелим улуг. Бистиң чугаавыс база ажык болурунга база бо бүдүрүлгеге чоннуң, садып алыкчының хереглеп турар бараанын кылып бүдүре бээринге идегевишаан, ажыт-чажыт чок чугааже кирээлиңер. Делгеттинген, кылып бүдүрген продукцияның кандыг-даа хевир-шынарлыын сонуургап, хол-биле тудар аргалыг болдувус. Маңаа илеткел кылып, санал-оналын үлежип, арга-сүме кадып тура, удуртукчуларны ниити сөстерден чайлап, чугааны дорт-ла ажыл-херекке ажыктыг, чидиг айтырыгларны шиитпирлээринче угландырарын диледим.
    Хемчеглер хүн дүрүмүнүң аайы-биле, дараазында Эрзин, Тес-Хем кожууннарда «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелиниң ажыл-чорудуунуң дугайында ажылчы бөлүктерниң ажыл түңнелдериниң дугайында ук ийи кожууннарның чагырга даргалары Роман Шинин болгаш Юрий Тыт-оол илеткелди кылганнар.
    Хуралдың бетинде кызыгаар чоогунда ийи кожууннарның күрүнениң деткимчезин алыр сорулгалыг сайгарлыкчыларының кылып бүдүргени делгелге болган. Тываның Баштыңы бодунуң бараанын көргүзүп турар сайгарлыкчы кижи бүрүзү-биле чугаалажып, болур-чогууру-биле арга-сүмени каткан. Бараан талазы-биле шупту чүве сонуургадып турган: ажыл чүден эгезин алганыл, бүдүрүлгеде кымнар ажылдап турарыл, чиг этти кайыын тып ап турарыл, кандыг дериг-херексел-биле чепсегленгенил, аңаа чүү четпейн турарыл, бүдүрген бараанның шынарын канчаар хайгаарап турарыл, канчаар саттынып, сайгарлып турарыл, чонга хереглели улуг бе, кандыг улуг сорулгаларже сайгарлыкчы шыгаап алганыл, тус чер эрге-чагырга черлери кандыг деткимче көргүзүп турарыл?
  Тываның Баштыңы-Чазааның Даргазынга баштаткан ажылчын бөлүктерниң хыналдазының чорудуу уксаажыдылгалыг көдээ ажыл-агый «Бай-Хөлдүң» алгы-кеш эттеп болбаазырадыр бүдүрүлге черинден эгелээн. Олар бүдүрген чоорганнар, кышкы чеңи-чоктарны делгээн. Ооң мурнунда ийи-даа удуртулгазының шуудатпайн турганы ажылы бүдүрген барааннарын кылып эгелээн. Бүдүрүлгениң директору Эртине Манзайның тайылбыры-биле, бараанның аңгы-аңгы хевирлерин улгаттырар болгаш шынарын бедидер дизе, эки даараныр машиналар хереглеттинип турарын чугаалаан. Ооң чугаазы-биле, машина олуттарын шывар шынарлыг хевистер делгелгеге артпас кылдыр дүрген саттынган.
    Ыраккы Качык суурнуң чурттакчызы Дарийчив Ижигин тыва национал идиктиң бир хевири — мойтакты кылып бүдүрүп турар. Кеш эттээр херекселин боду чогаадып кылган, идиктиң иштинге салыр кидисти боду өйүп ап турар. Ук идик аймаа чонда хереглеттинип турар болгаш малчыннар, аңчылар болгаш өске кожууннардан садып алыкчылар садып ап база баш удур чагыгны киирип турарын демдегледи. Кешти шыгыдарынга херексел болгаш дүк дыраар тускай машина хереглеттинип турарын сайгарлыкчы чугаалаан. Бүдүрүлгеге 400-тен 500 чедир идикти кылып бүдүреринге болгаш 10 ажылчын олутту тургузарынга 300 муң рубль хереглеттинип турар.
    Ажылы шору бут кырында тура берген «Онзагай» кафезиниң ээлери, сайгарлыкчы алышкылар Ай-кыс биле Буян-Кежик Мандалдар боттарының өг-бүле бизнезин кылыр сорулгалыг. Тыва езу-биле тырткан болгаш доораан эъттен кылган аъш-чемни база үскен далганны бүдүрүп турар. Доктаамал садып алыкчылар бар база бүдүрүлгениң деңнелин улгаттыргаш, бүдүрген бараанны Кызыл хоорайдан бээр садары көрдүнүп турар. Чедир туттунмаан-даа бол, бүдүрүлге чери болур бажың барын дыңнаткан.
    Мөрен суурдан Чойган Дажимба, Төре-Хөл кыдыынга балык ажыл-агыйлыг бүдүрүлгени ажыдарын шиитпирлеп турар. Күрүне комитединден чөпшээрел бижикти алгаш, балыктан янзы-бүрү ховар чемнерни, манчы-хуужуур кылып садар күзели барын илередип, ук аъш-чемни делгеп салган. Бичежек садыгжыгашка бо бүгү ажылдарны кылып турар болгаш бараан шупту саттынып турар. Балык ыштаар биче цех садып алырын планнап турар.
  Айланмаа Багай-оол Y-Шынааның ангор өшкүлериниң дүгүнден аржыылдар аргып база национал хеп-сын даарап садып турар. Ол-ла суурдан Чойгана Араваа кайгамчык нарын ажыл — чинчи-шуру-биле каасталгалар, суй белектер даарап турарын, оларга республиканың сүлдезиниң чуруун дизип турарын онзагай деп санап, төлевилелге киржир күзелин илереткен.
  Тес-Хемниң Чыргаланды сумузу хары угда ийи тудуг материалдары кылыр бүдүрүлгени ажылдадып турар. Арат ажыл-агыйының баштыңы Валерий 
    Намчак хүл-биле шуткуп кылган тудуг материалын үндүрүп турар. Ажылдаар черни суму чагыргазы бергенин, дериг-херекселди боду садып алганын база ол ышкаш бараанын чон хереглеп, баш удур чагып турарын чугаалаан. 
    Амдыызында чонну ажылга хаара тудар төпте турар Вячеслав Кенден суурдан ырак эвесте дойну ажыглап, тууйбу кылып бүдүрери-биле ажылды эгелээн. Бизнес-планны бар сайгарлыкчыга ээн турган ажыл чери-биле база чагырга чери хандырган. Ажылды чоорту бедик деңнелче көдүреринге 500 муң рубль негеттинип турарын эгелеп чоруур сайгарлыкчы чугаалаан.
   Чыргаланды суурда «Чодураа» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези сүттен кылган аъш-чем аймаан бүдүрерин шиитпирлеп алган. Бүдүрүлге хымысты, өремени, быштакты делгеп, «Тывахолдинг» КХН-ниң хап-савазын садып ап, ажыглап турарын бүдүрүлгениң директору Байлак Сарыглар тайылбырлады. Ажылды кылыр чери, ында сүттү болбаазырадыр болгаш чурум езугаар шыгжаар дериг-херексели бар.
   Ак-Эрик суурнуң чурттакчызы Күр-Дагба Лаңаа тыва национал идик-хепти болгаш аъттың дериг- херекселин кылып бүдүрүп турар. Сыдым, аргамчыны, кижен база тыва эзерни делгелгеден чон садып ап турар болду. Деткимчени алгаш, аныяк ус-шевер дараазында ажылды калбартып, тыва национал аът дериг-херекселин республика болгаш Россия деңнелинче көдүрер үзел-бодалын чугаалаан.
  Тываның Баштыңының санал-бодалы-биле алырга, делгелгениң киржикчилериниң бараанны бүдүрериниң дүрүмнери шоолуг-ла сагыттынмайн турар. Ынчаарга бүдүрген бараанны чүгле республика иштинге эвес, а Россия деңнелинче үндүрер сорулганы чамдык сайгарлыкчылар салбайн турары маңаа көскү болган. «Кымда-даа чок бараанны кымдан артык шынарлыг, эптиг кылыры келир үедеги чедиишкинниг бизнестиң магадылалы дээрзин утпаза чоруур. Бүдүрген эт-бараанның хевири, ооң өңү безин бүдүрүлгениң сайзыралынга кол черни ээлээр ужурлуг. Эрге-чагырганың талазындан негелделерге дүгжүп турар эң-не эки төлевилелди тып илереткеш деткиири – эрге-чагырганың хүлээлгези-дир» – деп, Шолбан Кара-оол чаңгыс эвес удаа сагындырган.
     Хуралды түңнеп тура, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажылчы бөлүктерниң удуртукчуларынга элээн чүүлдерни чедир ажылдаарын дааскан. Кол нуруузунда республиканың Экономика яамызынга төлевилелдиң чижек бүрүзүн тускай негелделер езугаар өөренип база экономикага ужур-дузазын сайгарып көөрүн дааскан. Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем болбаазырадылга база Культура яамыларынга сорулгалыг программалар таварыштыр төлевилелди деткиир аргаларны тывар даалганы берген.

Чаяна ЧЫКАЙ.
Виталий Шайфулинниң тырттырган чуруктары.

"Шын" солун № 31 2013 чылдың март 16, суббота.