Тываның Баштыңы күш-ажылдың хоочуннарынга база мурнакчыларынга күрүне шаңналдарын тывыскан

"Байырлыг хемчегниң хүндүлүг киржикчилери! Эргим чаңгыс чер-чурттуглар! Ыдык байырлал – Шагаа бүдүүзүнде ужуражып турарывыс бо. Ай санаашкыны-биле Чаа чылды уткаан байырлал. Бистиң республикавыста Шагаа байырлалы Тывада чурттап турар бүгү чоннарны болгаш культураларны демнештирген интернационалчы байырлал. Тыва чоннуң шаг төөгүден бээр сагып келген ужур-чаңчылдары кижи бүрүзүнге чоок болгаш билдингир. Кижи биле бойдустуң кезээде чаартынып турар күжүнүң чаңгыс деминиң база таарышканының, караңгыны чырыктың тиилээнин байырлаанын ол илередип турар.

Сөөлгү чылдарда Шагаа байырлалының улусчу ужурлары – чолукшууру, кадактар солчуру, саң салыры шажын-чүдүлгевистен хамаарылга чокка хүн бүрүдеги амыдыралывыста ажыглаар чүүлдер апарган. Оларны эгидип тура, төрээн черинге ынакшыл, улугларны ханы хүндүткеп, ада-өгбени кадагалаары база өг-бүлениң одаан ыдыкшыдып, күш-ажылга ынакшылды база амыдыралдың кадык овур-хевирнче чүткүлдү кижизидип, өөрүшкүнүң бөдүүн болгаш мөңге чүүлдерин үнелеп билири дээн ышкаш чоннуң сагыш-сеткил байлакшылының дөстеринче эглип турар бис.  

Шагаа – эртип турар база чаа үнген чылдың аразында шилчилгелиг үе. Ол кижи бүрүзүнге чиге түңнелдерни үндүрүп, келир үеже планнарны тургузарынга эки арганы берип турар. Астрологтарның чугаалап турары-биле алырга, үнер чаа сарыг Ыт чылы чер олутта. Ынчангаш көдээ ажыл-агыйы, бойдус-биле холбаалыг ажылдарга таарымчалыг чыл болур.

Хүндүлүг эштер! 2018 чылдың мурнады боттандырар ажыл-херектерин чөөн чүк каландары езугаар албан-биле тургуспаанывыс шын. Ындыг болзажок, суурларны, туризмни болгаш экологияны хөгжүдер адырны деткиир төлевилелдеривис астрологтуг шынарлар-биле чүүлдеш болганы элдеп. Чаагай келир үеже бистиң бодалдарывыска ол бүзүрелди берген. Бир эвес ону амыдыралга боттандырар дээш шупту демниг ажылдаар болзувусса. 

2018 чылды Тывада Биче суурлар хөгжүдезиниң чылы кылдыр чарлаан! Өгбелеривистиң арттырып берген черин ээлеп, төрээн чуртувусту хөгжүдер ужурлуг бис. Бичии суурларга чедип, көдээниң айтырыгларын дем-биле шиитпирлээр. Көдээниң чурттакчылары шынарлыг эртем-билигни, чедингир эмчи дузазын алырын, хостуг үезин чөптүг эрттирерин, спорт-биле өңнүктежирин, а эң-не кол чүве – өг-бүлезинге төлептиг амыдыралды хандырар акша-хөреңгини ажылдап алыр арганы тургузар. 

Бистиң планнарывыс чедиишкинниг болурунга бүзүрээр мен. Бирээде, ол угланыышкында дыка хөйнү кылып алган бис. Суурларның акшаландырыышкынын он-он катап көвүдеттивис. Малчын кижиниң күш-ажылының алдар адын ам-даа көдүрер бис. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге», «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» дээн ышкаш улусчу төлевилелдер көдээниң чурттакчыларының идепкейи-биле боттанып, көдээ клубтар талазы-биле программа амыдыралда чедиишкинниг күүсеттинип турар.  

Ийиде, суурларда амыдыралды экижидери ниити федералдыг чурум-биле чоруп турар. Чурттуң чазаа чоокку үш чылда суурларны деткиир планны бадылаан. Федерация Чөвүлелиниң спикери 2019 чылды Россияда Суурнуң чылы деп чарлаарын сүмелээн.  

Ам үш дугаарында, эң кол чүүл – көдээниң чурттакчыларының хөй кезии черде чаңчылчаан күш-ажылынга шынчы болуп, улуг болгаш биче суурларының езулуг патриоттары кылдыр арткан. «Мээң чурттап турар суурум» деп чаа улусчу төлевилелдиң күүселдезин оларга даянган бис. Бөгүн бо залда олурар, төрээн республиказын хөгжүдеринге киирген үлүг-хуузу дээш күрүне шаңналдарынга төлептиг болган бөдүүн болгаш идегелдиг күш-ажылчы кижилерде!  

Мөңгүн-Тайга кожууннуң «Малчын» КУБ-туң тракторизи, «Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчы» хүндүлүг атка төлептиг Михаил Бичелдейовичиде. Михаил Бичелдейович бүгү чуртталгазында «каяа төк кээп төрүттүнген сен, аңаа херек сен» деп чоннуң мерген чугаазын бадыткаан. Тракторист, механик, малчын, орукчу база катап тракторист бооп ажылдап чорза-даа, Михаил Бичелдейович бодунуң төрээн суурунга шынчы болуп – Мугур-Аксынга 45 чыл ажылдаан. Бедик күрүне шаңналы база байырлал бүдүүзү-биле Михаил Бичелдейовичиге байырдан чедирээлиңер! Көдээ ажыл-агый адырында чедиишкиннери дээш бистиң республиканың күрүне шаңналын бөгүн алыр өске беш чаңгыс чер-чурттугларывыска база ам-даа чедиишкиннерни күзээлиңер!  

Байырлыг езулалдың хүндүлүг киржикчилери! Бистиң республикавысты, бистиң Тывавысты уттундурбаан ужур-чаңчылдарның чери деп делегейде санап чуруурунга чоргаарланыр бис. Ол брендини ам-даа бурунгаарладыр дээш бүгү аргалар-биле деткиир бис. А ужур-чаңчылдарны чүгле кадагалап арттырар эвес, а ону улам сайзырадыр херек. Аңаа культура, уран чүүл ажылдакчыларының база чогаадыкчы кижилерниң ролю улуг деп санаар мен.  

Бистиң республиканың улустуң чогаалчызы, Россия Федерациязының Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, С.А. Сарыг-оол аттыг литература премиязының лауреады, күш-ажылдың хоочуну, филолог, поэт база фольклоржу Куулар Черлиг-оол Чашкынмаевичиге бедик шаңнал - «Буян-Бадыргы» Орденниң III чадазын бөгүн алыры дээш, сеткилим ханызындан байырны чедирдим. Черлиг-оол Чашкынмаевич «Улуг-Хем» чогаал сеткүүлүн редакторлап, республиканың Чогаалчылар эвилелиниң башкарар черин удуртуп чораан. Черлиг-оол Кууларның поэзиязы чончу ханы уткалыг, аас чогаалы, тыва улусчу философия-биле быжыг холбаалыг. Хөй санныг шүлүк чогаалдарының база очулгаларының автору, бот-тускайлаң прозаик, чоннуң тоолдарының, тыва мифтер болгаш тоолчургу чугаалар чыындызының тургузукчузун - бистиң чонувустуң культурлуг ужур-чаңчылдарының кадагалакчызы деп адаары үндезинниг.

 Шак-ла ындыг кадагалакчылар деп реставратор чурукчу Хомушку Херел-оол Очуроловичини, 50 чыл стажтыг библиотекарь Монгуш Зоя Мытпыылаевнаны, Тыва Республиканың Дизайнерлер эвилелиниң кежигүнү, тыва национал хептер даараарының мастери Хомушку Алдын Кечиловнаны адап болур. Шагаа бүдүүзүнде бүгү культура ажылдакчыларының мурнундан оларга байырны чедирейн!  

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар! Бо чылдың Шагаазы-биле Масленица хүннери капсырлажы берген. Масленица биле Шагаада дөмей чүүлдер хөй. Частың, чаартылгаларның эгезин бо ийи байырлал илередип турар. Хар-биле аштаныры, хүнге база отка мөгеери, хөй аъш-чем-биле хүндүткел, улустуң оюннары болгаш хөглээшкин ийи байырлалдарның ужурларында. Масленица – Россияның хөй националдыг шупту чоннары ында демнежи берген орус бурун национал байырлал! 

Чоннуң байырлалы хөглүг Масленица-биле сөөк-язызындан ылгал чокка, ылаңгыя бистиң орус коллегларывыска байырны чедирейн: 

- Россияның улус өөредилгезиниң тергиини, Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажыдакчызы, назы четпээн өөредилгеде 45 чыл стажтыг педагог, Уругнуң сайзырал төвү – 21 дугаар уруглар садының директору, «Өөредилге» мурнады хөгжүдер национал төлевилел чорудуу-биле Президент грантызын алган Феденкова Лариса Алексеевнага;  

- Уругнуң сайзырал төвү – 21 дугаар уруглар садының логопед башкызы Морозова Ольга Павловнага;  

- Тываның күрүнениң аңныыр хайгаарал комитединиң дириг амытаннар делегейиниң база суг курлавырларының объектилерин камгалаар килдистиң башкарыкчы специализи Медведев Борис Алексеевичиге; 

- бистиң рекордчуларывыс – «Межегей хөмүр» компанияның изекчилери Зайцев Павлов Николаевичиге база Щербаков Артем Александровичиге. 

Хүндүлүг эштер! Бөгүн күрүне шаңналдарын тыпсыр эң-не байырымныг хемчег эртип турар. Силерниң дугайында чылыг сөстерни чугаалап көрейн. Ону төнчү чок чугаалап болур. Ындыг болзажок, бөгүн база бир хүндүлел езулалын кылыйн. Күрүнениң байырлыг езулалдарын үдеп чоруур бистиң Тыва Республиканың Чазааның Үрер хөгжүм оркестрин демдеглекседим. 

2018 чыл оркестрге юбилейлиг чыл. Тыва Республиканың кайгамчыктыг, алдарлыг артизи чораан Тимур Дулуш 2008 чылда, он чыл бурунгаар, оркестрни тургускан. Талантылыг хөгжүмчүнүң кончуг күштүг чогаадыкчы чедиишкини. Кызылдың уран чүүл колледжизиниң үрер хөгжүм салбырының студентилери болгаш доозукчулары коллективтиң составынче кирген.  

Үрер хөгжүм оркестри Тываның езулуг брендизи болгаш ылгавыр демдээ апарган. Даштыкыже, Россияның хоорайларынче үнүп, Россияның Камгалал яамызының Төп шериг оркестри, алдарлыг дирижер Валерий Халилов-биле кады чогаадыкчы ажылдап, «Азия төвүнде фанфарлар» фестивальды эрттирип, Константин Тамдын аттыг делегейниң уругларның чогаадыкчы лабораториязын удуртуп, Россия биле Тываның кады демнежилгезиниң 100 чылынга юбилейлиг программаны чедиишкинниг боттандырган.

Эрткен чылын Тимур чок болган. Республикага, чурттуң үрер хөгжүм чүүлүнүң сайзыралынга канчаар-даа аажок улуг чидириг. Ол турган болза, февраль 4-те 50 харлаар ийик. Үрер хөгжүм оркестрлерин күштүг кижилер удуртуп турар. А Тимурну тергиин дээн экспериментатор, бирги изекчи деп болур. Ооң дугайында сактыышкыннар чүректерге артып каар. Амыдырал уламчылаар. Республика Чазааның Үрер хөгжүм оркестри чогаадыкчы ажылын ам-даа уламчылаар. Бисти солун программалар болгаш фестивальдар манап турарынга чигзинмес мен.  

Шагаа бүдүүзүнде ынак оркестривисти деткип, ам-даа улам хөгжүп сайзыраарынга, чаа хөгжүм херекселдери садып болгаш сцена костюмнары даарадып алырынга 2 млн. рубльдиң акша сертификадын тыпсып тур мен.  

Шак мындыг өөрүнчүг медээ-биле бодумнуң чүүлүмнү доозуп, байырлал-биле шуптуңарга байыр чедирип, күрүне шаңналдарын тыпсырын чөпшээреп көрүңер!

 Тыва Республиканың Баштыңының Өөрүп четтириишкинин: 

1. Бии-Хем кожууннуң Аржаан суурунда арат ажыл-агыйның баштыңы, «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчизи Биче-оол Андрей Ак-ооловичиге. 

2. Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан суурунда арат ажыл-агыйның баштыңы, «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчизи Донгак Белекмаа Валентиновнага;

3. Каа-Хем кожууннуң Бүрен-Аксы суурунда арат ажыл-агыйның баштыңы, «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчизи Ховалыг Ролан Хеймер-ооловичиге;  

4. Росгвардияның «Хайгыыл» федералдыг күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезиниң Тыва Республикада салбыры - шериг хайгыыл отрядының контролеру Куулар Арим Борисовичиге; 

5. Мөңгүн-Тайга кожууннуң хуу сайгарлыкчызы, «Комфорт» мебель салонунуң удуртукчузу Куулар Артыш Владимировичиге;  

6. Таңды кожууннуң Кызыл-Арыг суурда арат ажыл-агыйының баштыңы Лойгу Юбилян Шириновичиге; 

 7. Кызыл хоорайда хуу сайгарлыкчы Соруктуг Амир Эдуардовичиге;

 8. «Республиканың 1 дугаар эмнелгези» Тыва Республиканың кадык камгалалының күрүнениң бюджет албан чериниң бичии уруглар кезер эмчизи Хертек Кежик Вячеславовичиге;  

9. «Межегей хөмүр» хөмүр-даш компаниязы» кызыгаарлаттынган харыысалгалыг ниитилелдиң 5-ки разрядтың изекчизи Зайцев Павел Николаевичиге; 

10. «Межегей хөмүр» хөмүр-даш компаниязы» кызыгаарлаттынган харыысалгалыг ниитилелдиң 5-ки разрядтың изекчизи Щербаков Артем Александровичиге;  

- Тыва Республиканың Сүт-Хөл кожуунда хуу сайгарлыкчы Монгуш Вячеслав Корген-ооловичиге;  

- «Тыва Республиканың Кызыл кожууннуң ветеринария эргелели» күрүнениң бюджет албан чериниң ветеринарлыг лаборантызы Лакпаева Зоя Сугеевнага; 

- Тыва Республиканың күрүнениң аңныыр хайгаарал комитединиң дириг амытаннар делегейиниң база суг курлавырларының объектилерин камгалаар килдистиң башкарыкчы специализи Медведев Борис Алексеевичиге;  

- «Кызыл хоорайның ортумак ниити билиг школазы» муниципалдыг бюджеттен ниити өөредилге албан чериниң тыва дыл болгаш чогаал башкызы Ооржак Лариса Бадыевнага; 

- Тыва Республиканың Дизайнерлер эвилелиниң кежигүнү Хомушку Алдын Кечиловнага;  - «Республиканың 1 дугаар эмнелгези» Тыва Республиканың кадык камгалалының күрүнениң бюджет албан чериниң нейрохирургия салбырының эргелекчизи Ховалыг Болат Комбуржаповичиге;

 - хуу сайгарлыкчы Самчан Алексей Делгер-ооловичиге; 

- Тыва Республиканың күш-ажылының хоочуну Монгуш Зоя Мытпыылаевнага;  

- «Найырал» тыва-моол ниитилел хөй-ниити организациязының удуртукчузунуң оралакчызы Кыргыс Шолбан Идамчаповичиге; 

 - Кызыл хоорайның 21 дугаар уруглар садының логопед башкызы Морозова Ольга Павловнага;  

- Тожу кожууннуң Тоора-Хем суурда «Солнышко» хуу уруглар садының эргелекчизи, өөредилгениң хоочуну Дарган Зоя Бадыевнага;  

- Барыын-Хемчик кожууннуң Дөң-Терезин суурнуң ортумак ниити билиг школазының эге класстар башкызы Куулар Светлана Бопууевнага; 

«Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты Мөңгүн-Тайга кожууннуң «Малчын» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезиниң тракторизи Саая Михаил Бичелдейовичиге;  

«Тыва Республиканың улустуң мастери» хүндүлүг атты Алдан-Маадыр аттыг Националамузейниң реставратору Ооржак Херел-оол Очур-ооловичиге;  

«Шылгараңгай күш-ажылы дээш» Тыва Республиканың медалын Кызылдың 21 дугаар уруглар садының директору Феденкова Лариса Алексеевнага; 

Тываның Улустуң чогаалчызы Куулар Черлиг-оол Чашкынмаевичиге «Буян-Бадыргы» орденниң III чергезин тыпсыр.