Кижиниң бодундан хамааржыр

Бүгү-делегейниң СПИД-ке удур хүнүн 1988 чылдың декабрь 1-де бир дугаар демдеглеп эгелээн. СПИД – эмнеттинмес аарыгларның бирээзи, ону когун үзе эмнээр вакцина-даа, эм-даа бо үеге чедир тывылбаан. 1981 чылдың июнь 5-те АКШ-ка ол коргунчуг аарыгдан аараан кижи бүрүткеттинген.

Тываның СПИД-ке удур камгалал болгаш демисел төвүнүң эпидемиология салбырының эргелекчизи Дингер Хом-Отуковна Ондар бистиң корреспондентивистиң айтырыгларынга харыылаан.

— Тывада ВИЧ-инфекция (үр үеде уламчылаар халдавырлыг аарыг, кижиниң иммунитедин кошкадыр вирустуң халдаанының түңнелинде тыптыр) болгаш СПИД аарыының талазы-биле республикада ниити байдал кандыг ирги, Дингер Хом-Отуковна?

— Тыва Республикада Россияның өске регионнарынга бодаарга, ВИЧ-инфекция талазы-биле аарыг кижилерниң ниити саны эвээш. Ынчалза-даа чылдан чылче немежип-ле турар. ВИЧ-халдавыр Тывага 1994 чылда бүрүткеттинип эгелээн. Бо хүннерге чедир ВИЧ-халдавырдан аараан болгаш бүрүткеттинген кижилерниң ниити саны 101 кижи чеде берген. 100 муң чурттакчы кижилерге хамаарыштыр аарыгның деңнели 32,5 хуу чеде берген. ВИЧ-халдавырдан колдуунда (70 хуузу) 20-ден 29 хар назылыг аныяк кижилер аарып турар. Тывада аарыг кижилерниң 62 хуузу эр-херээжен харылзаа таварыштыр аарыгны чыпшырып алган, а 35 хуузу наркотиктиг бүдүмелдерни арыглаттынмаан шприцтер-биле сыкыртынып тургаш, аараан. 101 аарыг кижилерниң аразында ВИЧ-халдавырлыг аарыг авазының сүдүн эмгеш, аарый берген 1 чаш уруг бар. ВИЧ-халдавырлыг кижилерниң 55 хуузу Тывадан дашкаар хоорайларга халдавырны чыпшырып алган. Моон көөрге, ол халдавыр колдуунда Тываның иштинче дашкаартан кирип турар деп санап болур. ВИЧ-халдавырлыг диагнозу шагда-ла тодараттынган болгаш аарыгның сөөлгү чадазында кижилер бар. Оларның саны — 14. Тываның хоругдал черлеринде 17 кижи бүрүткеттинген.

— Эрткен чыл-биле деңнээр болза, аарыг кижилерниң саны көвүдээн бе?

— 2013 чылдың 10 айларында ВИЧ-халдавырлыг 12 кижилер бүрүткеттинген. Эрткен чылдыы-биле чаңгыс деңнелде (2012 чылдың 10 айларында 13 аарыг кижи бүрүткеттинген). Сөөлгү чылдарда чылдың-на 12-15 аарыг кижилер немежип турар. Ынчангаш ВИЧ-халдавырлыг кижилерниң саны көвүдеп, дүвүренчиг байдалды тургузуп турар.

— Назы-хар аайы-биле ылгай көөр болза, байдал кандыг ирги?

— Ол талазы-биле бөлүктерге чарган. 15 хардан 19 харга чедир, 20 хардан 24 харга чедир дээш баар. 20 хардан 39 харга чедир 72 хуу болуп турар, ол дээрге ажылдаар, ажы-төлдүг болур, кончуг эки назы-хар-дыр. 101 кижиниң аразында херээженнер 45, эр кижилер саны 56.

— Республикада СПИД-ке удур программалар бар бе? Эм-таң хандырылгазы четчир бе?

— Федералдыг, республика программалары езугаар дериг-херексел, эм-таң-биле хандырып турар. Сөөлгү чылдарда аарыгны илередир тест-системалар, аарыг кижилерге эмнерни четчир кылдыр хандырып турган болза, ам ол талазы-биле байдал кошкаан, эм-таң чедишпейн турар.

— Анализ дужааган соонда, ооң харыызы багай болза, кандыг хемчеглер чорудуп турар силер, Дингер Хом-Отуковна?

— Бистиң төпке анализ дужааган соонда ол аарыг илерээн болза, төптүң специалистери, оларның аразында психологтар, социологтар диагнозун аарыг кижиниң бажыңынга дыңнадып чедер. Өг-бүлезиниң кежигүннериниң ханын дужаадып, албан хынаар бис. Аарыг кижилер коргуп, сагыш-сеткили аарып, чамдыызы амы-тынынга-даа чеде бээр таварылгалар бар.

— Аарыг кижилерниң чурттаар назы-хары кайы хире ирги?

— Академик Вадим Покровскийниң чугаалааны-биле аарыг кижилерниң ниити чурттаар назыны Россияда — 10-11 чыл, даштыкы чурттарда 20-25 чыл, Тывада 4-7 чыл чедир чурттаар, амыдырал-чуртталганың деңнелинден хамааржыр-дыр ийин. Бо хүнге чедир 16 кижи чок болган, оларның аразындан 13-жү — аарыының сөөлгү чадазындан.

— Төптүң учедунда каш кижи турарыл?

— Учетта бо хүнде 58 кижи турар. Аарыын илереткен соонда Тывадан дашкаар 58 кижи чораан, а 32 аарыг кижи келген. Аарыг кижилерни чылда 2 катап диспансеризациязын эрттирип, оларның кадыын кол кичээнгейде алган бис.

— Школалар, ортумак, дээди өөредилге черлеринде профилактика ажылдары чоруттунуп турар бе, Дингер Хом-Отуковна?

— Ол талазы-биле республиканың шупту школаларын хаара туткан. Тускай өөредилге-методиктиг комплекс бар. Башкылар, эмчилер, төптүң специалистеринге ай санында дужаал езугаар школа, өөредилге черлерин онаап каан. Ол талазы-биле буклеттер, календарьлар, көскү черлерде баннерлерде адрезивис, телефонувус, сайтывысты айтып каан. Чүге дизе, профилактика — эң-не кол.

Бо хүннерде Россияда делегей чергелиг «Декабрь 1 — СПИД-ке удур демисел хүнү» деп улуг шимчээшкин эгелээн. Россияда эртип турар кампанияны ниитилелге эп каттыштырар сорулга-биле чорудуп турар. Ол ышкаш хөй-ниити аразынга харылзаа сайзырадырынга улуг идиг болгаш кижилерниң сөөк-язы ылгал чок ниитилелге информастыг медеглел кылырынга улуг дуза болур.

Сөөлгү үеде спорт болгаш кадыкшылче кижилер улуг сагыш салып турар апарган. Ынчангаш кижи бүрүзү бодунуң кадыкшылы дээш улуг харыысалгалыг болур ужурлуг.

Шончалай Ховалыг.

"Шын" солун