Тываның Баштыңының Чөөн-Хемчик кожуунга ажыл албаны

Хайыраканда “Эзирлерниң уязы”  

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чөөн-Хемчик кожуунга ажыл албан аайы-биле чедип, Чаа чылдың бүдүүзүнде чонунга белек болган ийи спортчу тудугларның ажыдыышкынынга киришкен. 

Тываның Баштыңы 2020 чылда республиканың ажыл-херектерниң байдалының болгаш иштики политика дугайында республиканың Дээди Хуралының депутаттарынга берген айыткалында, аныяк-өскенниң кижизидилге айтырыында спорт-биле харылзаа, амыдыралдың кадык-овур-хевирин суртаалдаары – кол угланыышкын деп демдеглээн ин сагындыраал. Ону чедип алыры-биле, биче суурларга улуг спорт залдары эвес, а бичии оолдар, кыстарны спортче хандыкшыырының каңнакчызы, бодунуң күш-дамырын сайзырадыр бичежек залдар турарын дааскан турган. Республиканың Спорт яамызынга база тус чер чагыргаларынга үш чылда боттанылгазын чедип алыр ужурлуг «Эзирлерниң уязы» деп төлевилелди саналдаандан бээр таптыг-ла бир чыл эрткен. 

Тываның Баштыңының Айыткалын удуртулга болдургаш, республиканың спорт яамызы кожууннардан шилиттинген 10 суурларда “Эзирлерниң уяларын” тудуп, ону суму чагыргаларынга хүлээткен. Шак ындыг өөрүнчүг болуушкун Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан сумузунга дүүн болуп эрткени бо. 

Улуг-биче чоннуң четтикпейн манааны байырымныг хүнде Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол, спорттуң хоочуннары, тренер башкылар база бичии спортчулар, оларның ада-иелери чыглып келген. Эзирлерин хүлээп алырынга белен уяның кызыл кожаазын келир үеде улуг идегелди берген сумунуң өзүп олурар спортчулары – Сибирьниң болгаш Тыва Республиканың кикбоксингиге чемпиону Камаа Чаян биле Евгения Сат улуг дүвүрел болгаш харыысалга-биле үзе кескеннер. Тываның Баштыңы бичии спортчуларны кыдыындан деткип, оларның өөрүшкүзүн үлешкен. 

Чаа спортчу өргээниң тудуун удуртуп-баштаан ус-шевер тудугжу Эрес Дамба-Доржуевич Кара-Сал Тываның чазааның деткимчези-биле тудугну кыска хуусаада тудуп доосканын, ооң дүлгүүрүн Хайыракан суму чагырыкчызы Чачыр-оол Баян Сат-ооловиче дамчыдып турарын чоннуң мурнунга чугаалаан. 

Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол хайыракынчыларның өөрүшкүзүн үлежип, чүгле тыва спорттуң эвес, российжи болгаш делегей чергелиг маргылдааларга чайынналчак чедиишкиннерлиг спортчулар бо бичии суурдан үнгенин демдеглээн. 

“Тудугну шынарлыг кылдыр кылып, ону таарыштыр шимеп, дерип алганыңар эр-хей-дир! Дыка хөй алдар-аттыг спортчуларның ужуп үнген уязы – Хайыракан сумузунда “эзирлерниң уязын”тутканы анаа эвес деп санаар мен. Силерниң бичии сууруңардан Чечен-оол Монгуш, Опан Сат, Мерген Монгуш дээн ышкаш хөйге билдингир кижилер үнген. Олар аныяк-өскенге канчаар-даа аажок улуг үлегер-чижек-тир. Келир үеде бо чараш залдың аныяк-өскени хөй-хөй чедиишкинерлиг болуп, делегей чергелиг бедиктерже үнер болзун!” – деп, Тываның Баштыңы чаагай күзээшкиннерни дамчыткан. 

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чөөн-Хемчик кожууннуң төвү Чадаана хоорайда муниципалдыг – хуу кады эштежилге-биле туттунган спортчу өргээ аныяк-өскенни күш-культура болгаш спортче хаара тудар езулуг сорунзалыг чер апаарын дораан эскерип демдеглээн. 

Хоорайның кыйыында улуг шөлдү ээлээн, октаттынган, ажыглал чок тудугдан чонга ажыктыг кандыг-бир объектини тудуп алза дээн күзел, кожууннуң спортка ынактарның хей-аъдын көдүрүпкен. Ооң кол сорук киирикчизи кожууннуң хүндүлүг чурттакчызы, спорттуң тергиини Владимир Комбуй-оолович Монгуш болган. Ынчангаш каш сайгарлыкчы демин каттыштыргаш, муниципалдыг эрге-чагырга-биле демнежип, күрүнеден дузаламчы акшаны алгаш, улуг делгем, чаагайжыттынган өргээни тудуп алганын Тываның Баштыңы байырлыг ажыдыышкын үезинде онзалап демдеглээн. 

“Маңаа келгеш, ооң мурнунда маңаа бузук ханаларлыг, кымга-даа ажык чок тудуг турган деп бодаары болдунмас. Демниг болур болзувусса, чүнү-даа тудуп, кылып ап болур бис дээрзиниң бир көскү чижээ бо-дур. Чүгле бюджет акшаларын бериңер деп олурбайн, оолдар боттарының дерин, күжүн мында салган. Хуу инвесторлар барык 10 млн ажыг рубльди киириштирип тургаш, спортчу өргээни тудуп алган. Үениң негелдезинге дүүштүр изиг, соок суглуг, спортчу дериг-херекселдер-биле бүрүн дериттинген делгем өрээлдерни көөрге безин, онза-дыр. А мында ажылдап турар тренерлерге, оларның кижизиттирикчилеринге канчаар-даа аажок үнелеп четпес белек-тир мен санаар мен. Маңаа хүннүң-не оолдар, кыстарның хөглүг үннери чаңгыланып, ооң ханаларын спортчу чедиишкиннериниң шаңнал-макталдары каастай бээр боор. Хүрештиң аңгы-аңгы хевирлери болур тыва хүреш, хостуг хүреш, самбо, дзюдо база бокс, кикбоксинг белеткелинге таарымчалыг байдалдар тургустунган. Изиг, соок суг, душевая, сауна дээш, спортчуларга белеткенир чүүлдер шупту бар. Шак-ла мындыг спортчу өргээлерни республиканың кожуун, суурларынга тудуп, бүгү талалыг сайзыралды чедип алыр дээш кызыдар бис. Бо спорт залдарындан чаңгыс эвес олимпийжи чемпионнар үнүп кээр боор деп бүзүреп тур мен. Тывадан олимпиадага сес кижи олимпиадага киришкен, а дөрт кижи - Чөөн-Хемчиктен. Мында кижилерниң спортче талантызы, хандыкшылы бир онзагай деп, көрүп ө тур мен” – деп, Тываның Баштыңы өргээни эргий кезээн соонда, бодунуң бодалын илереткен. 

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол спортчу объектилерни сонуургап кезээн соонда, кожууннуң активи-биле ужуражып, ажык чугааны кылган. Чөөн-Хемчик кожуунда онзагай хүн болуп турарын чугаалаан.

 “Келир салгалывыс спортка хандыкшылдыг болур болза, чедиишкинниг болур деп чүвени улуг улус дыка эки билир бис. Республикавыстың көдээ суурларының бурунгаар хөгжүлдезин чедип ап, кижилерге таарымчалыг байдалдарын тургузар дээш, акшаларывыс мөөңнеп тургаш, социал объектилерни, спорт залдарын, культура бажыңнарын, школа, садиктерни тудуп турар бис. Бо чылгы улуг чедиишкинивис - “Эзирлерниң уязы” төлевилел деп санаар мен. Ол “уяны” тударынга республика бюджединден 1 млн. 500 муң рубль акшаны үндүрүп бергеш, спорт яамызы, кожуун болгаш суму чагыргаларының деткимчези база эң кол шимчедикчи күш – чонувустуң ачызында бо чылда планнаан спортчу залдарны тудуп, ону ажыглалче кииргенинге өөрүп тур мен. Мында чонувустуң демниин, төрээн суурун сайзырадыр дээш идепкейлиин, аныяк-өскенивистиң хостуг үези шын хувааттынган турарын чедип алыр дээш, тура-соруун черле демдеглеп каайн.  

Спортка хандыкшылдыг чоруур болза, чуртталгазында болгаш өөредилгеде-даа чедиишкинниг, эрес-кашпагай, шыдамык, күзээнин чедип алыр кижи болурун амыдыралдан көрүп чор бис. Ындыг чижектерни хөйнү чугаалап болур. Чөөн-Хемчиктиң Хайыракан суур делегейде ады алгаан алдарлыг спортчуларның төрээн уязы деп чүвени бөгүн ол суурда “Эзирлерниң уязын” ажыдып тура база катап сагындым. Солун чүве, спортчу олимпий оюннарынга Россияның адын камгалап киришкен сес тыва спортчунуң дөртү - Чөөн-Хемчик кожууннуң спортчулары. Оларга Хайыракан суурдан Чечен-оол Монгушту чоргаарал-биле сактып болур. Ол ышкаш алдарлыг спорт мастери Опан Сат, кикбоксингиге тренер башкы Мерген Монгуш, сумо мөгези Начын Монгуш, элээди оолдар аразынга сумо мөгези Чаян Донгак болгаш өскелер-даа бар. Шак мындыг онзагай мөгелерниң девип үнген суурунда чоннуң, эрге-чагырганың база сайгарлыкчыларның күжү-биле туттунган “эзирлерниң уязындан” келир олимпий оюннарынга Тывазының адын чоргаар төлээлээр чемпионнар үнер боор деп, идегелим илереттим. 

Ынчангаш бөгүн Чөөн-Хемчик кожууннуң чурттакчы чонунда дыка өөрүнчүг хүн. Кожууннуң төвү Чадаана хоорайда база Хайыракан суурда ийи чаа спортчу объектилер байырлыы-биле ажыттынып турарынга киржир аас-кежиктиг болдум. “Эзирлерниң уязы” төлевилелди республика бюджединден тускайлаан 1 млн 500 муң акшага немей чоннуң болгаш сайгарлыкчыларның ачы-дузазы-биле тудуп, ажыглалче киирген болза, Чадаана хооорайда спорттуң аңгы-аңгы хевирлериниң улуг өргээзин ооң мурнунда октаттына берген хоозураан тудугну эде чаартып, езулуг-ла спортчу төп кылдыр тудуп кааны Чаа чыл бүдүүзүнде дыка улуг белек. Шупту кожууннарывыска, суурларга мындыг хевирлиг спортчу залдарны хөйнү тудуп, чонну сорунзалап турар чер кылдыр хуулдуруп алыры дыка ажыктыг деп санаар мен. Хөй акша-хөреңгини үндүрүп тургаш, чамдык суурларда туттуруп каан спорт залдар шоолуг-ла ажыглал чок турарын көөрге, дыка харааданчыг. Ооң удуртукчуларын шын шилип, спортка хандыкшылдыг, уругларга ынак, боттуг чугааны тыптар кижилерге дагзып каары күзенчиг. 

Тывалар спорт болгаш культура угланыышкынынга делегейге алдаржып үнүп кээп шыдаар бис. Аңгы-аңгы чылдарда Олимпиадаларга киришкен тыва спортчуларывыстан дөрт кижи Чөөн-Хемчик кожуундан бооп турары уткалыг. Кожуунда дыка хөй спортчу объектилерни тудуп турар бис. Сөөлгү чылдарда күш-культуржу-кадыкшылга комплекизин, олимпийжи курлавырлар школазын, ажык стадионнарны, спортчу залдарны тудуп, аныяк-өскенни спорт болгаш күш-культураже хаара тутканының үр-түңнелдери ол. Тываны алдаржыдыптар кижилер моон үнүп болур деп бүзүрээр бис. Бир дугаарында, тыва кижиниң ханы күштүг болзун, бурунгаар базымныг болзун дээн бодал-биле бо бүгүнү кылып турар бис. Бичии уруг-дарыг багай чүүлдерже хандыкшывазын, ооң орнунга чырык, чаагай чүүлдерже чүткүлдүг болзун дээш чорудуп күрүнениң политиказы бар, ону ам-даа күштелдирер бис” - деп, Тываның Баштыңы демдеглээн. 

Республикада бо чылын 937 тудуглар туттунуп турар. Оларның санында 10 “эзир уялары” туттунган, а 15-ти тудар деп шиитпир бар. Шак мындыг спорт залдарындан езулуг кижизиг мөзү-бүдүштүг, бурунгаар сорулгалыг оолдар, кыстар үнер. Ооң көскү чижээ кылдыр Артас Санааны айтып болур. Спортчу тиилелгелери-биле өг-бүлезин азырап, бажың-балгатты ап, чедимчелиг чурттап чоруур. Ынчангаш уруг-дарыгның келир үезин бодаар болза, бир дугаарында, спорттуң хевирлерин нептередип, ийиде культураны сайзырадып, үште школа ажылын шыңгыырадып, башкыларның ажылын күштелдирзе чогуурун Тываның баштыңы демдеглээн.  

"Совет үелерде школаның спорт залдары орайтааже ажылдаар боор чүве. Спортчу бөлгүмнер, секциялар доктаамал ажылдап турган. Суур аныяктарының хей-аъдын көдүрген күш-культура башкыларын кижи бүрүзү өттүнүксээр. Ооң дугайында школа башкыларынга, директорларга чугаалаксадым. Чаа дериг-херекселдерден аңгыда, сорунзалыг тренер башкыларны хаара тудары күзенчиг. Тренерлерниң күш-ажылын деткиир аргаларны боданырын спорт яамызынга онаап тур мен. Көвей уруг-дарыгны хаара тудуп, шимчээшкиннер хөй-ле турар болза, акша-хөреңгини шын угландырганывыстың бадыткалы болур” – деп чугаалаан.  

Ужуражылга соонда, Тываның Баштыңы чугула социал ужур-дузалыг спортчу объектилерни тударынга киирген үлүг-хуузу дээш шаңнал-макталдарны тудугжуларга тывыскан. Тыва Республиканың Баштыңының Өөрүп четтириишкин бижиктерин Э.Д.Д Кара-Сал база В. Ч. Ховалыгга, Тыва Республиканың Баштыңының Хүндүлел бижиин Ч. Ондарга тывыскан. Чадаана хоорайның спортчу өргээзниң директору А. Ооржакка спортчу дериг-херекселдер садып алыр сертификаттарны берген.  

Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан суму чагыргазының даргазы Б. Чачыр-оол бодунуң өөрүшкүзүн үлешкен: - Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы, тыва чазактың болгаш спорт сайыды Субудай Монгуштуң удуртулгазы, кожууннуң киржилгези база чоннуң дузазы-биле “Эзирлерниң уязын” тудуп алдывыс. Хайыракан суурга чурттап чораан болгаш чурттап чоруур чаңгыс чер-чурттугларывыс ачы-буянны көргүскен. Оон аңгыда Сергей Васильевич Уюсов, Дайза Байбекович Монгуш, Айдыс Андреевич Монгуш деп үш сайгарлыкчылар дыка улуг дузаны чедиргенин черле онзалап айтып каайн. Эът-чем-биле хандырып турган малчыннарывысты адап, четтиргенивисти илередийн. Олар дээрге Монгуш Экер, Чачыр-оол Эрес, Сат Николай, Сат Алексей дээш, өске-даа малчыннарывыс-тыр. Бистиң уявыстан алдар аттыг мөгелер ам-даа үнүп, суурувусту делегейге адап-сураптар спортчулар өзүп келиринге бүзүрээр мен. Тыва Чазаавыска, Шолбан Валерьевичиге улуу-биле четтирдивис!